Περίληψη
Αυτό το άρθρο παρουσιάζει μια συστημική προσέγγιση στην εργασία με ομάδες γονέων ασθενών με ψυχικές ασθένειες. Οι στενοί συγγενείς, ειδικά οι μητέρες, επωμίζονται το μεγαλύτερο βάρος της φροντίδας των ασθενών με ψύχωση. Οι οικογένειες των ψυχικά πασχόντων αισθάνονται ότι κατακλύζονται, οι περισσότερες είναι απομονωμένες, και έχουν ανάγκη υποστήριξης από τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Οι ομάδες γονέων είναι μια αποτελεσματική θεραπευτική παρέμβαση που βοηθά την οικογένεια να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, βελτιώνει την ποιότητα των σχέσεων της οικογένειας και ευοδώνει την θεραπεία και την αποκατάσταση του ψυχικά πάσχοντα.
Λέξεις κλειδιά : οικογενειακές σχέσεις, ψύχωση, παρεμβάσεις, ομάδες γονέων.
Εισαγωγή
Καθώς η διάρκεια νοσηλείας έχει γίνει βραχύχρονη και οι ψυχιατρικοί ασθενείς επιστρέφουν στις οικογένειές τους μετά την νοσηλεία, οι ανάγκες των οικογενειών αυτών αυξάνονται. Οι οικογένειες αισθάνονται oτι κατακλύζονται, βιώνουν το πένθος έχουν να αντιμετωπίσουν το στίγμα και έχουν πολλές ανησυχίες σχετικά με τη διαχείριση μιας σειράς προβλημάτων της καθημερινής διαβίωσης. Το πένθος, είναι για την απώλεια του παιδιού που ήξεραν και την απώλεια των προσδοκιών τους. Η λύση του πένθους περιπλέκεται και από το στιγματισμό της ψυχικής νόσου. Το στίγμα κάνει πολλούς να κρύβουν το πρόβλημα από αυτούς που δεν είναι στον στενό οικογενειακό κύκλο και έτσι δεν υπάρχει η στήριξη από την κοινότητα στο πένθος όπως συμβαίνει στον θάνατο. Το στίγμα ενισχύει παραπέρα την αίσθηση διαφορετικότητας και της περιθωριοποίησης. Σε έρευνα βρέθηκε ότι οι μισοί γονείς και σύζυγοι, των πρόσφατα νοσηλευθέντων ασθενών το έκρυβαν σε κάποιο βαθμό (Phelan et al,1998). Στις περιπτώσεις γυναικών ασθενών η απόκρυψη ήταν δυο φορές πιο συχνή από τους άρρενες ασθενείς. Οι μητέρες απομονώνονται κοινωνικά περισσότερο από τους πατέρες, επειδή επενδύουν περισσότερο χρόνο στην φροντίδα του αρρώστου, και επηρεάζονται περισσότερο από τις συμπεριφορές του. (Lefley, 1997). Τα αδέλφια των ψυχωτικών νοιώθουν μνησικακία για τον ασθενή, για την προσοχή που του δίνουν οι γονείς. (Seltzer et. al. 1997). Επίσης τους κατακλύζει φόβος ότι «μπορεί να συμβεί και σε μένα», ενώ ταυτόχρονα θέλουν να επιβεβαιώσουν στους γονείς ότι είναι το «καλό τους παιδί». Η χρονιότητα διαδραματίζει ένα κεντρικό ρόλο στην δυναμική της οικογένειας. Οι υποτροπές, οι κρίσεις, οι νοσηλείες καθορίζουν την ζωή των οικογενειών όπου κυριαρχούν η ανησυχία για την πρόγνωση, η θλίψη για τα βάσανα που περνά ο ασθενής, η άγνοια για το πώς να αντιμετωπίσουν τις εκδηλώσεις της διαταραχής, τα συναισθήματα ανεπάρκειας και αποτυχίας σαν γονείς. Ακούν απόψεις ότι δεν έχουν δικαίωμα να αισθάνονται θυμό ή έχθρα προς τον ασθενή ή ότι πρέπει να προσφέρουν απεριόριστη αφοσίωση και φροντίδα. Περιμένουν ότι οι ειδικοί θα τους αποδοκιμάσουν (Johnson H.C. 1987). H ίδια δυναμική υπάρχει και στις οικογένειες που έχουν μέλος με ειδικές ανάγκες όπως αυτισμό και σε άλλους πληθυσμούς με χρόνιες διαταραχές (Johnson, 1986b, Johnson & Hurt, 1984)» Η προσαρμογή αυτών των οικογενειών στις συναισθηματικές και κοινωνικές συνθήκες της χρόνιας ψυχικής διαταραχής εμποδίζεται απο ενυπάρχουσες δυσλειτουργικές σχέσεις. Οι δυσλειτουργικές σχέσεις μέσα στην οικογένεια επηρεάζουν την πορεία της νόσου. Πολλές οικογένειες έχουν υψηλό βαθμό υπερεμπλοκής (enmeshment), ακαμψίας και προβλήματα στην δομή. Στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, απαντούν με εντατικοποίηση των παλιών συνηθειών. Είναι συνήθως απομονωμένες ή σε σύγκρουση με το περιβάλλον. Ενώ στο εσωτερικό τους έχουν άλυτες συγκρούσεις, προς τον έξω κόσμο παρουσιάζονται ενωμένες. H παρουσία στις διαπροσωπικές διεργασίες, διπλών δεσμών (Bateson, 1956), ψευδοαμοιβαιότητας (Wynne, 1958), ακυρώσεων (Watzlawick,1977), αποφυγής ορισμού της σχέσης (Haley 1990), παιχνιδιών ελέγχου (Palazzoli, 1978), συμβιωτικών σχέσεων και τριγωνοποιήσεων (Bowen, 1978), δείχνουν ότι η αρρώστια είναι βαθειά ριζωμένη στην δυναμική της οικογένειας και αυτό σημαίνει ότι η οικογένεια παρουσιάζει μεγαλύτερη αντίσταση στην θεραπεία.
Η εκφρασμένη συγκίνηση (E.Σ.) ήταν μια κατασκευή που προέκυψε επαγωγικά από την ψυχοκοινωνική έρευνα (Bertrando 2009), και περιλαμβάνει επικριτικές ή συναισθηματικά φορτισμένες στάσεις και συμπεριφορές που επιδεικνύονται από έναν ή και τους δυο γονείς προς το ψυχωτικό μέλος. Πολλές έρευνες έδειξαν ότι οι ασθενείς που ζουν σε οικογένειες με υψηλή εκφρασμένη συγκίνηση έχουν υψηλά ποσοστά υποτροπής (Brown et al, 1972) και (Vaughn και Leff 1976).
Ομαδική θεραπεία οικογενειών στην ψύχωση
Ο πρώτος που εφάρμοσε ομαδική θεραπεία οικογενειών με ψυχωτικούς ασθενείς, στο πλαίσιο του νοσοκομείου, ήταν ο Laqueur. Ανέφερε ότι η ομαδική θεραπεία οικογενειών, ήταν μια μέθοδος οικονομική και έφερνε αλλαγή πιο γρήγορα από ότι η θεραπεία με μεμονωμένες οικογένειες (Laqueur, 1976). Ο Laqueur υποστήριξε ότι ομαδική θεραπεία οικογενειών στην ψύχωση, ήταν διαφορετική από άλλες μορφές θεραπείας, καθώς επέτρεπε στην κοινότητα να μπαίνει στην θεραπεία μέσω των άλλων οικογενειών. Ο Bowen (1976) εφάρμοζε την θεωρητική έννοια των τριγώνων σε ομάδες οικογενειών, όπου ο ίδιος εστίαζε στη συναισθηματική αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών της οικογένειας, ενώ τα άλλα μέλη της ομάδας παρατηρούσαν σιωπηρά. Η πιστοποίηση της επίπτωσης της Ε.Σ. στην πορεία της νόσου και στον κίνδυνο υποτροπών, οδήγησε στην εφαρμογή προγραμμάτων ψυχοεκπαίδευσης για την οικογένεια. Tα ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα μπορεί να γίνουν με διάφορες μορφές, όπως θεραπευτικές συνεδρίες με οικογένειες (Kuipers et al, 2002), θεραπευτικές συνεδρίες με ομάδες οικογενειών (McFarlane, 2002). Τα ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα προσφέρουν πληροφόρηση για την σχιζοφρένεια και μεθόδους για τον χειρισμό προβλημάτων, για την ενίσχυση της συμμόρφωσης στην φαρμακευτική αγωγή και την εκπαίδευση στην διαχείριση του στρες και σε δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων. To Τυπικό ψυχοεκπαιδευτικό μοντέλο δεν «ταιριάζει» με τη συστημική πρακτική (Asen Ε. Schuff H., 2006). Η ψυχοεκπαίδευση θεωρεί ότι οι υπάρχουσες γνώσεις σχετικά με την ασθένεια, τις θεραπείες και τα ευρήματα από το χώρο της έρευνας στην Ε.Σ. (Leff και Vaughn, 1985) είναι «μαθήματα» τα οποία μπορούν να διδαχθούν, ώστε να αλλάξουν οι συμπεριφορές μέσα στην οικογένεια, και κυρίως αυτές των φροντιστών προς το άτομο με ψύχωση. Εξάλλου η ψυχοεκπαίδευση, δίνει έμφαση στην έννοια της ασθένειας, και διαχωρίζει την οικογένεια στα δύο, τους υγιείς από τη μία πλευρά, και τον άρρωστο από την άλλη. Η πόλωση αυτή έρχεται σε αντίθεση με την ενότητα της οικογένειας, και μπορεί να έχει αρκετά σοβαρές παρενέργειες (Bertrando 2009). Η ομάδα Θεραπείας οικογένειας του Marlborough, στο Λονδίνο, ανέπτυξε ένα συστημικό μοντέλο ομαδικής θεραπείας οικογενειών (Asen E. Schuff H.,2006). Με βάση την μακρά τους εμπειρία από τη συνεργασία με οικογένειες, υιοθέτησε μια δομική προσέγγιση που βασίζεται στην οργάνωση και την ανάπτυξη της οικογενειακής ζωής και προσφέρει σαφείς οδηγίες για παρεμβάσεις, στην ιεραρχία, τα όρια, τη λήψη αποφάσεων και τα patterns των αλληλεπιδράσεων και επικοινωνίας.
Ομάδες γονέων
Το ψυχιατρικό τμήμα του Γενικού Νοσοκομείου Αθηνών «Γ.Γεννηματάς», στην αναζήτηση μιας αποτελεσματικής θεραπευτικής συνέχειας μετά το εξιτήριο, άρχισε να εφαρμόζει θεραπεία ομάδας με τους γονείς, που τα παιδιά τους είχαν νοσηλευθεί στην κλινική. Η θεραπευτική δουλειά με τις ομάδες γονέων ακολουθεί την συστημική προσέγγιση και είναι εμπνευσμένη από τις ομάδες γονέων και μητέρων που έκαναν στο ΑΚΜΑ, οι Γ. και Β Βασιλείου. Οι θεραπευτές έχουν εκπαιδευτεί στο ΑΚΜΑ και είναι έμπειροι θεραπευτές οικογένειας και της ομάδας. Επίσης η προσέγγιση οικογενειών με μέλος πάσχον από ψύχωση, έχει συμπεριλάβει στοιχεία από το πρόγραμμα θεραπείας ομάδας οικογενειών της μονάδας Ημέρας για Οικογένειες Marlborough στο Λονδίνο.
Oι συναντήσεις είναι εβδομαδιαίες. Στην ομάδα συμμετέχουν 15 μέλη. Πριν ενταχθούν στην ομάδα προηγούνται 2 με 3 συνεδρίες οικογενειακής θεραπείας. Στην ομάδα μετέχουν και οι δύο γονείς. Δεν είναι όμως απαγορευτικό, αν σε κάποιες περιπτώσεις δεσμευθεί μόνο ή μητέρα, η όταν ο πατέρας μετέχει μόνο σε μερικές συνεδρίες. Οι συνεδρίες ξεκινούν με ένα θέμα, που αφορά συνήθως την κατανόηση και τη διαπραγμάτευση συναισθημάτων και καταστάσεων που προκύπτουν στην επικοινωνία και την αλληλεπίδραση, και τη διαχείριση κρίσεων. Στην συνέχεια χωρίζονται σε υποομάδες, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η μεγαλύτερη συμμετοχή και να γίνει η αλληλεπίδραση όσο το δυνατόν πιο πολυεπίπεδη. Οι γονείς από την ίδια οικογένεια μοιράζονται σε διαφορετικές υποομάδες. Κάθε υποομάδα καταλήγει σε ένα μήνυμα που θα ήθελε να μοιραστεί με τα άλλα μέλη της ομάδας. Στο τέλος γίνεται ολομέλεια και γίνεται σύνθεση. Όταν οι γονείς έρχονται για πρώτη φορά στην ομάδα, ζητούν να ενημερωθούν συγκεκριμένα, σε γνωστικό επίπεδο, σχετικά με τα συμπτώματα της ασθένειας, την δράση και τις παρενέργειες των φαρμάκων και για τις τελευταίες εξελίξεις στην φαρμακοθεραπεία. Αργότερα ανακαλύπτουν ότι πρέπει να μάθουν για τον εαυτό τους και για τις αλλαγές που πρέπει να κάνει η οικογένεια ώστε να γίνει πιο λειτουργική και πιο ευχαριστημένη.
Η προσέγγισή μας στηρίζεται στην πίστη ότι οι οικογένειες έχουν πολλές δυνατότητες. Το καθήκον μας είναι να διευκολύνουμε την ανάδυση αυτών των δυνατοτήτων και να ενισχύσουμε την οικογένεια να κάνει θετικές αλλαγές. Διαβεβαιώνουμε τους γονείς, ότι δεν πιστεύουμε ότι φταίνε για την «αρρώστια». Αυτό τους ανακουφίζει γιατί «περιμένουν» ότι οι ειδικοί θα τους αποδοκιμάσουν και πάλι. Η πεποίθηση αυτή δεν απορρέει από την άποψη ότι η ψύχωση είναι αμιγώς βιολογική διαταραχή που δεν έχει καμία αλληλεπίδραση με τα δυναμικά της οικογένειας, αλλά από την επιστημολογική θέση ότι η απόδοση κατηγορίας για την αρρώστια συνδέεται με την γραμμική αιτιότητα. Δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές για τα προβλήματα συμπεριφοράς. Οι συμπεριφορές εξετάζονται στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Δεν οφείλονται όλες οι συμπεριφορές στην αρρώστια. Για παράδειγμα μια μητέρα ρώτησε τι να κάνει όταν ο γιός της την βρίζει. Οταν το πρόβλημα συγκεκριμενοποιήθηκε, φάνηκε ότι ο γιός της επιτίθεται λεκτικά όταν εκείνη προσπαθεί να του επιβάλει τι ενδιαφέροντα πρέπει να έχει. Για εκείνον το πρόβλημα είναι ότι η μητέρα του δεν δέχεται ότι το ζήτημα των ενδιαφερόντων είναι προσωπική υπόθεση. Στην επίλυση προβλημάτων και στην λήψη αποφάσεων στηρίζουμε τους δυο γονείς να επεξεργασθούν μόνοι τους την λύση και διακόπτουμε patterns συμπεριφοράς στα οποία υπονομεύουν ο ένας τον άλλον. Κάθε φορά που καλούνται να πάρουν αποφάσεις για ένα τρέχον θέμα, ανακεφαλαιώνουν όλη την ιστορία της αντιπαλότητας τους. Ενίοτε η σύζυγος κατηγορεί τον άντρα της, ότι πάντα την άφηνε μόνη να τα βγάλει πέρα, ενώ ο πατέρας την κατηγορεί ότι ποτέ δεν του επέτρεψε να κάνει σχέση με το παιδί. Τότε διερευνούμε πως εκείνη θα βρεί λειτουργικότερους τρόπους για να ζητά βοήθεια και πως ο σύζυγος να υποστηρίζει την θέση του και να μη αποσύρεται στην πρώτη ματαίωση. Αποσαφηνίζουμε και ενισχύουμε τα διαγενεϊκά όρια, ως προς την λήψη αποφάσεων και τον προσωπικό χώρο των ενηλίκων που παραμένουν στο σπίτι με τους γονείς τους. H επίτευξη μεγαλύτερης αυτάρκειας για τον ασθενή είναι μια από τις σημαντικότερες επιδιώξεις. Μέσα στις συνεδρίες κάνουμε παρεμβάσεις για να βελτιωθεί η επικοινωνία, να υπάρχει μεγαλύτερη σαφήνεια και συνοχή, οι σκέψεις να διατυπώνονται ολοκληρωμένα, και να ελέγχουν αν έγιναν κατανοητοί. Οι συντονιστές της ομάδας, μπορεί να πιάσουν κάποιο θέμα που βγαίνει αυθόρμητα στην ομάδα, στο εδώ και τώρα, για να ξεκινήσουν κάποιες παρεμβάσεις ή ασκήσεις για την βελτίωση της επικοινωνίας την ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπων λύσης των συγκρούσεων, όπως η ανάπτυξη ενεργητικής ακρόασης, ή καλώντας τους να δούν τον δικό τους ρόλο στις διαπροσωπικές διεργασίες. Ενθαρρύνουμε τους γονείς να αυξήσουν τις σχέσεις τους και να μετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες. Αυτό τους επιτρέπει να διοχετεύσουν την συναισθηματική ενέργεια, αντί να επενδύουν σε μιά ή δύο σχέσεις εντός της οικογένειας. Οσο ελαττώνεται η συναισθηματική συγχώνευση αναπτύσσεται μεγαλύτερη ανοχή. Με την αύξηση της κοινωνικοποίησης η υπερεμπλοκή χαλαρώνει. Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην απομόνωση της οικογένειας από άλλες επαφές και την υπερεμπλοκή των σχέσεων μέσα στην οικογένεια (Cooklin et al., 1997).
Το ζήτημα του νοήματος είναι κεντρικής σημασίας για στην αντίληψη του πένθους και της χρονιότητας. Μπροστά στην απώλεια των προσδοκιών και την χρονιότητα η οικογένεια βιώνει μια ανατροπή στα νοήματα που δίνει η κοινωνία στις έννοιες της παραγωγικότητας, και της λειτουργικής επιτυχίας. Θεωρούμε ότι μέσα από την ασθένεια και την προσαρμογή μπορούμε να ανακαλύψουμε τι είναι πιο σημαντικό για τον άνθρωπο. Η ανθρωπιά μετατρέπει την προσέγγιση στον πόνο και δίνει νέο νόημα στον πόνο και την ασθένεια. Θεωρούμε την προσαρμογή σαν μια διαδικασία νέας συμβολοποίησης, μέσω της οποίας μπορεί η οικογένεια να αντιμετωπίσει θετικά την πραγματικότητα.
Πλεονεκτήματα της ομάδας γονέων
Η ομάδα παρέχει ένα πλαίσιο συναισθηματικής στήριξης που προέρχεται από τα μέλη της ίδιας της ομάδας. Συνδέοντας τις οικογένειες και ενθαρρύνοντάς τους να κάνουν επαφές μεταξύ τους επεκτείνεται το κοινωνικό τους δίκτυο και εξουδετερώνεται η κοινωνική απομόνωση. Tο μέλημα μας σαν συντονιστές, είναι να ενθαρρύνουμε τον διάλογο μεταξύ των μελών την ανταλλαγή συναισθημάτων και την διατήρηση του ενδιαφέροντος κάθε μέλους για τους άλλους. Γι’ αυτό φροντίζουμε να δημιουργηθεί μια θετική συναισθηματική ατμόσφαιρα με ενσυναίσθηση, μη επικριτικότητα σεβασμό και ενθάρρυνση. Ερωτήσεις του τύπου «τι σκεφθήκατε και πως νοιώσατε.. ακούγοντας ένα άλλο μέλος της ομάδας» ευνοούν την διαντίδραση. Η συνεχής ενθάρρυνση της θεραπευτικής ομάδας στους γονείς να ανταποκριθούν στους άλλους και να σχολιάσουν τις παρατηρήσεις τους δημιουργεί ένα πλαίσιο αμοιβαίου προβληματισμού. Στο πλαίσιο της ομάδας γονέων, τα ζευγάρια επωφελούνται από τις εμπειρίες της ομαδικής θεραπείας. Η ομάδα παρουσιάζει πρόσθετες δυνατότητες για να εξετάσουν πτυχές της λειτουργικότητας τους μέσω της διεργασίας ομάδας. Οι γονείς καθώς ανταλλάσσουν τις εμπειρίες τους και ανακαλύπτουν ότι έχουν παρόμοια προβλήματα, αισθάνονται ότι είναι "όλοι στο ίδιο καράβι". Συναντούν άλλους γονείς που βιώνουν παρόμοια συναισθήματα και δημιουργείται μια αίσθηση αλληλεγγύης και μειώνεται κάπως το βάρος που βιώνουν σαν φροντιστές. Ενας πατέρας είπε «Πας να πείς τον πόνο σου και βρίσκεις άλλους να έχουν μεγαλύτερο» Επίσης δίνουν και λαμβάνουν συναισθηματική υποστήριξη. . H Υποστήριξη και η κριτική από τους ομοτίμους είναι γνωστό ότι είναι μια ισχυρή δυναμική που μπορεί να προωθήσει την αλλαγή. Πολλοί άνθρωποι δέχονται ευκολότερα την αμοιβαία υποστήριξη και ανατροφοδότηση από τους συμπάσχοντες παρά από τους ειδικούς. Τους φαίνεται πιο «αξιόπιστη», διότι όλες οι οικογένειες αυτές έχουν άμεσες οδυνηρές εμπειρίες σε παρόμοια ζητήματα. Με τον τρόπο αυτό, υπάρχει ενεργός συμμετοχή των γονέων στην αντιμετώπιση και τη διαχείριση των προβλημάτων τους. Η θετική ενέργεια που απελευθερώνεται κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας, ενεργοποιεί τις δυνατότητες της οικογένειας και δίνει ελπίδα.
Αποτελέσματα
Για να αξιολογήσουμε την αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων μας, δημιουργήσαμε ένα ερωτηματολόγιο που απαρτίζεται από 20 ερωτήσεις που συμπλήρωναν οι γονείς μόνοι τους και μετρά την λειτουργικότητα της οικογένειας σε πέντε περιοχές: Στην συναισθηματική ανταλλαγή, στην επικοινωνία, στην λήψη αποφάσεων, στην λύση συγκρούσεων και στην διαχείριση κρίσεων. Το ερωτηματολόγιο χορηγήθηκε μετά από 18 μήνες συμμετοχής στην ομάδα. Οι γονείς ανέφεραν περισσότερη υπομονή, κατανόηση, ανοικτότητα, βελτιωμένο χειρισμό των κρίσεων και βελτίωση στην λήψη αποφάσεων. Στα τέσσερα χρόνια λειτουργίας της ομάδας, μετείχαν γονείς από 30 οικογένειες. Οι ασθενείς που οι γονείς τους μετείχαν στην ομάδα, είχαν μεγαλύτερο διάστημα χωρίς υποτροπή σε σχέση με την προηγούμενη πορεία της νόσου τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις, η υποτροπή αντιμετωπίσθηκε χωρίς να χρειασθεί εισαγωγή. Σε δύο παραδείγματα, ασθενείς των οποίων όλες οι προηγούμενες νοσηλείας τους είχαν γίνει ακούσια, νοσηλεύτηκαν εκούσια και για σύντομο χρονικό διάστημα.
Συμπεράσματα
Mε την αποιδρυματοποίηση, αυξήθηκε η επαφή των ψυχικά πασχόντων με τις οικογένειες και οι συγγενείς εμπλέκονται περισσότερο στην φροντίδα του ασθενή. Τα προκαταρκτικά στοιχεία δείχνουν ότι οι ομάδες γονέων με ασθενείς με ψυχική διαταραχή, βοηθά τα μέλη της οικογένειας όχι μόνο να συμβάλουν στην λύση των προβλημάτων τους, αλλά και να απεμπλακούν από τις διεργασίες που συντηρούν το πρόβλημα του ταυτοποιημένου ασθενή. Η προσέγγιση είναι αποδεκτή από τις οικογένειες και βελτιώνει τις σχέσεις μεταξύ των οικογενειών και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Διευκολύνει την κοινωνική αποκατάσταση του ψυχικά πάσχοντα. Αυτή η μέθοδος μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω για να επωφεληθούν περισσότερες οικογένειες. Πρόκειται για μια ευέλικτη διαδραστική προσέγγιση, η οποία μπορεί να επεκταθεί στο ευρύτερο πλαίσιο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Βιβλιογραφία
Asen Eia, Dawson Neil McHugh Brenda. Multiply Family therapy: The Marlorough Model and its wider applications. Carnac Ltd. London (2001)
Asen Eia and Schuff Heiner : Psychosis and multiple family group therapy Journal of Family Therapy (2006) 28: 58–72
Bateson G, D.Jackson, J. Haley J.H. Weakland.: Towards a theory of schizophrenia.Behavioral sci. 251-264, 1956
Bertrando Paolo: Surviving in Psychiatry as a Systemic Therapist. the Australian and New Zealand Journal of family therapy Volume 30 Number 3 2009 pp. 160–172
Bowen M. “Family participation in schizophrenia”, Am.Psychiatric Association, Chicago,May 1957.
Bowen, M. (1976). Principles and techniques of multiple family therapy. In P. J.Guerin (Ed.), Family therapy, theory, and practice (pp. 388-404). New York: Gardner.
Brown, G. W., Birley, J. L., and Wing, J. K. (1972) Influence of family life on the course of schizophrenic disorders: a replication. British Journal of Psychiatry, 121(562), 241—58.
Cooklin A., Bishop, P., Bruggen, J., Sturgeon, D.(1997) From patients to service systems:Family interventions training as a strategy of change in mental health care delivery.
Haley, Jay. Strategies of Psychotherapy. 2nd ed. Rockville: Triangle, 1990.
Johnson H.C. “Biologically based deficit in the identified patient: Indications for psychoeducational strategies: J.Marital and Family Therapy: Vol.13, No 4, 337-348, 1987
Johnson, H. C. (1986b). Family system scanner. New York: Paul Brenner Associates.
Kuipers, E. (2006) Family interventions in schizophrenia: evidence for efficacy and proposed mechanisms of change. Journal of Family Therapy, 28: 73–80.
Laqueur, H. P. (1976). Multiple family therapy. In P. J. Guerin (Ed.), Family therapy, theory, and practice (pp. 405-416). New York: Gardner.
Leff, J.P., & Vaughn, C.E. (1985). Expressed emotion in families. London: The Guilford Press.
Lefley, H.P. and Wasow, M. (ed) 1994, Helping Families Cope with Mental Illness, Harwood
McFarlane, W. R. (2002) Multifamily Groups in the Treatment of Severe Psychiatric Disorders. New York and London: Guilford Press.
Palazzoli M.S.,Boscolo L.,Cecchin G.,Prata G.,:Paradox and Counterparadox,Jason Aronson 1978,London
Phelan JC, Bromet EJ, Link BG. Psychiatric illness and family stigma. Schizophr Bull 1998; 24: 115-26
Seltzer, M. M., Greenberg, J. S., Krauss, M. W., Gordon, R. M., & Judge, K. (1997). Siblings of adults with mental retardation or mental illness:Effects on lifestyle and psychological well-being. Family Relations, 46,395–405.
Vaughn C, Leff J. The influence of family and social factors on the course of psychiatric illness. Br J Psychiatry 1976; 129: 125-37.
Watzlawick, Paul. How Real Is Real: Confusion, Disinformation, Communication. New York: Vintage-Random, 1977.
Wynne, L.C., J.M. Ryckoff, J.Day, S.I.Hirsch: “Pseudomutuality in the family relations of schizophrenics, Psychiatry, 21:205-221(1958)