Ομιλία στη συζήτηση με θέμα «Απώλεια: Ελπίδα ή Αποδοχή;» που οργανώθηκε στις 12/1/2020, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας, μετά την προβολή της ταινίας-ντοκιμαντέρ «ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ» του Γάλλου σκηνοθέτη Marco Gastine, με θέμα την αποκατάσταση σοβαρά τραυματισμένων, νοσηλευομένων στο νοσοκομείο ΚΑΤ. Στη συζήτηση συμμετείχε ως ομιλητής και ο ψυχοθεραπευτής του ΚΑΤ Θεόδωρος Αγγελόπουλος.
Στην ταινία παρουσιάζονται ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις που γίνονται σε συνδυασμό με όλων των ειδών τις σωματικές παρεμβάσεις (από γιατρούς, νοσηλευτές, ειδικούς θεραπευτές κ.λπ.) σε τραυματίες ή ανάπηρους που νοσηλεύονται στο ΚΑΤ. Παρουσιάζονται συνομιλίες με νοσηλευόμενους, αλλά και με θεραπευτές, και αναπαρίσταται η καθημερινότητα του νοσοκομείου, ακόμα και μέσω κάποιων ψυχοθεραπευτικών συνεδριών. Είναι ενδιαφέρουσα η ποικιλομορφία των στάσεων των νοσηλευομένων απέναντί στην πάθηση-αναπηρία τους (άλλοι αισιόδοξοι, μαχητικοί, άλλοι καταθλιπτικόμορφοι) αλλά και η διεργασία μετεξέλιξης της αρχικής τους στάσης μέσα στον χρόνο.
Νομίζω ότι αυτό που παρακολουθήσαμε είναι μια εργασία εξαιρετικά σημαντική, καθώς πρόκειται για εξειδικευμένη ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, που απευθύνεται ταυτόχρονα στην ψυχή και στο σώμα (ή μάλλον μέσω της ψυχής και στο σώμα). Αλλά και παραπέρα: Απευθύνεται και στην εξωτερική πραγματικότητα (οικογένεια, κοινωνικό περιβάλλον), στην οποία αυτά τα δύο στοιχεία (ψυχή και σώμα), αλληλεπιδρώντας και συνθέτοντας μια ενότητα, χρειάζεται να προσαρμοστούν. Αυτή είναι μια κοινή αφετηρία γι’ αυτά που είδαμε και αυτά για τα οποία μπορούμε να συζητήσουμε.
Είναι ιδιαίτερα σημαντική η προσφορά του σκηνοθέτη, που διεύρυνε αποφασιστικά τα όριά του, ως καλλιτεχνικού ενορχηστρωτή, στο πεδίο της ψυχολογίας, της ηθικής στήριξης, της αλληλεγγύης.
Θα αναφερθώ σε τρία σημεία:
1. Στην έννοια της απώλειας, που είναι και ο τίτλος της συζήτησής μας.
Η λέξη απώλεια δεν εμφανίζεται στα γραπτά κείμενα ούτε της εποχής του Ομήρου, ούτε του Ησιόδου, ούτε των τραγικών, ούτε των μεγάλων ρητόρων της Αθήνας, σύμφωνα με το κλασικό γαλλικό λεξικό Bailly.
Πρωτοεμφανίζεται στον Αριστοτέλη, συγκεκριμένα στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια». «Απώλεια ουσίας» (περιουσίας) του ασώτου ανθρώπου, δηλαδή χάσιμο, φθορά (1120α). Ακολουθεί, μετά από πάνω από έναν αιώνα, ο ιστορικός της «Ανόδου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» Πολύβιος, με την «απώλεια ανδρών», το χάσιμό τους στον πόλεμο. Κάτι μεταβάλλεται, άψυχο ή έμψυχο – αυτή είναι η σημασία της.
Το αρνητικό πρόσημο, τη συναισθηματική χροιά, το ηθικό και θρηνητικό φορτίο, το πρωτοδίνουν τα κείμενα των Ευαγγελίων. «Υιόν της απωλείας» ονομάζει ο Ιησούς τον Ιούδα, στο τέλος του Μυστικού Δείπνου, κατά τον Ιωάννη (ΙΖ, 17). «Πλατεία η πύλη και ευρύχωρος η οδός η απάγουσα εις την απώλειαν» λέει ο Ιησούς στην «Επί του Όρους Ομιλία», κατά τον Ματθαίο (Ζ, 13).
Αλλά ας περάσουμε στην ψυχοθεραπευτική έννοια της απώλειας:
Όπως περιγράφει ο Freud, υπάρχουν διαφορετικές ψυχικές διαδρομές, ως προσπάθειες διαχείρισης της απώλειας. Πώς αποδέχεται κανείς και πώς αντέχει την απώλεια, ποιούς εσωτερικούς μηχανισμούς βιώνει ή ενεργοποιεί;
Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι η απώλεια είναι εγγενές στοιχείο της ζωής κάθε ανθρώπινου (και μάλιστα όχι μόνο ανθρώπινου) όντος, καθώς μέσω της απώλειας γίνεται η σύνδεσή του με την πραγματικότητα. Το πρώτο σοκ σωματικής απώλειας το ζει κάθε βρέφος, που από τη γέννησή του βιώνει ως ενιαίο το σώμα του με το σώμα της μητέρας του και ιδιαίτερα με τον μαστό που το τροφοδοτεί.
Αλλά, όπως περιέγραψε η Melanie Klein, το μωρό, αργότερα, (περνώντας από την «παρανοειδή-σχιζοειδή» στην «καταθλιπτική» θέση) θα αναγνωρίσει τη μητέρα -τον άλλο- ως ένα διαφορετικό πρόσωπο που μπορεί να το αγαπήσει, να χαίρεται για την παρουσία του και να αντέχει την απουσία του. Που σημαίνει ότι θα είναι ένας ενήλικας που έχει ενστερνιστεί την έννοια της διαφορετικότητας, όπως και της αίσθησης του εαυτού ως ανθρώπινης και όχι ως παντοδύναμης οντότητας. Που δεν υποκύπτει στη μοίρα μιας καταστροφικής απώλειας, αλλά δημιουργεί ένα νέο δημιουργικό πλαίσιο, με βάση τα νέα δεδομένα. Είναι μια διαδικασία μετάβασης από τον πρωτογενή ναρκισσισμό σε μια θέση διαπροσωπικότητας. Αλλά αυτή είναι, ακριβώς, μια διαδικασία αποδοχής της απώλειας: η εγκατάλειψη πολλών στοιχείων της προηγούμενης κατάστασης, για την προσαρμογή στις νέες συνθήκες.
2. Η σχέση ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα
Εδώ, ερχόμαστε να επισημάνουμε τη σημασία του ευρύτερου, του κοινοτικού πλαισίου, το οποίο πολλές φορές παρεμβάλλεται στη νοηματοδότηση των ατομικών χαρακτηριστικών. Για παράδειγμα, ο G. Bateson έχει αναφέρει ότι, σύμφωνα με πειράματα του Lewis, υπήρξαν μεγάλες διαφορές στον τρόπο που Αμερικανοί και Γερμανοί ανταποκρίθηκαν στην αποτυχία. Οι Αμερικανοί αντιμετώπισαν την αποτυχία ως πρόκληση για επίταση της προσπάθειας. Οι Γερμανοί ανταποκρίθηκαν στην ίδια αποτυχία με αποθάρρυνση.
Παρόλο που μια αντίρρηση σε αυτό το πόρισμα πειράματος είναι ότι οι πειραματικές συνθήκες μπορεί να μην είναι ίδιες για τις δύο ομάδες, εν τούτοις αυτή καθαυτή η έννοια «κοινότητα» αποτελεί σημαντικό πλαίσιο για την εργασία στην οποία αναφερόμαστε. Και, βέβαια, και για την εργασία του ΚΑΤ.
Οι σωματικά λαβωμένοι δεν είναι μόνοι. Κατ’ αρχήν προέρχονται από μια οικογένεια, μια γειτονιά, ένα σχολείο, ένα γήπεδο, μια συντροφιά, μια εργασία, μια -ή περισσότερες- ερωτικές σχέσεις. Και, σίγουρα, τα πρότυπα από αυτές τις προϋπάρχουσες «κοινότητες» έχουν επηρεάσει τη στάση τους απέναντι στην παρούσα σωματική απώλεια. Αλλά και μέσα στο ΚΑΤ, μαζί με τους σωματικά θεράποντές τους, έχουν και τους ψυχοθεραπευτές, όπως και τους άλλους συν-θεραπευόμενους. Την ίδια στιγμή και οι θεραπευτές έχουν την ομάδα τους (όπου συζητούν για να συμφωνήσουν, αλλά και να διαφωνήσουν).
Επομένως, βλέπουμε μια ζωντανή κοινότητα (μια νέα ζωντανή κοινότητα για τη ζωή των ασθενών) να είναι σε θέση να αλληλοεπιδράσει και, άρα, να συμβάλει στην «επούλωση των τραυμάτων». Και, ταυτόχρονα, να αναδιαμορφώσει θετικά την επίδραση της προηγούμενης κοινότητας στη ζωή τους, μέσα από μια επαν-ανάγνωση του γενεογράμματός τους.
3. Κι εδώ φτάνουμε στο τελευταίο σημείο, που είναι η έννοια του γενεογράματος.
«Ο εαυτός μας έχει ηλικία δύο εκατομμυρίων ετών», μας έχει πληροφορήσει ο Jung.
Η διαδικασία κατασκευής και παρουσίασης του γενεογράμματος είναι, ίσως, μια από τις σπουδαιότερες στιγμές στην ψυχοθεραπεία.
Πραγματοποιείται, «κομμάτι - κομμάτι», με τον θεραπευόμενο να θυμάται, να ονειρεύεται και να φέρνει προγονικό υλικό, με τον θεραπευτή να ερμηνεύει, να αναπλαισιώνει, και με τους δύο να αναστοχάζονται και να νοηματοδοτούν, να βγάζουν διδάγματα από τη θετική ή αρνητική αντιμετώπιση κάθε είδους τραυμάτων του παρελθόντος.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναδύονται μύθοι, αντιφάσεις, στοιχεία υπερβατικά, όπως και στοιχεία πρωτόγονα. Αλλά το πιο σημαντικό: απώλειες και τραύματα σε προηγούμενες γενιές. Όπως πρότεινε η M. McGoldrick, «ανοίγοντας παλιά σεντούκια» ο θεραπευόμενος έρχεται σε επαφή με διαφωτιστικές πληροφορίες αλλά και με σιωπές, κενά, μυστικά, «κρύπτες σοβαρών μυστικών» γύρω από τα διαγενεακά τραύματα.
Στόχος είναι η διακοπή της επανάληψης των τραυμάτων του παρελθόντος. Με την επούλωση των τραυματικών εμπειριών της γενεογραμματικής ιστορίας, θα είναι δυνατή μια θετικότερη έξοδος και από τα τραύματα του παρόντος. Για την τελική, συνθετική σχέση σώματος και ψυχής, μέσα από την έννοια της «κυκλικότητας» (σε αντίθεση με τα κυρίαρχα ιατρικά ή και ψυχιατρικά μοντέλα που δέχονται τη γραμμική σχέση «αιτία-αποτέλεσμα»)… Ή, αλλιώς, του ΚΑΤ ως νοσοκομείου ατυχημάτων, με το ΚΑΤ ως νοσοκομείου επούλωσης τραυμάτων σώματος και ψυχής.
Προσωπικά, έχω βιώσει το τραυματικό τέλος της μητέρας μου. Οδοντίατρος, υπερδραστήρια, πρόεδρος της ΟΓΕ και δημοτική σύμβουλος Χανίων, με μανιώδη αγάπη για το διάβασμα. Μετά τα 80 της χρόνια εντοπίζεται ότι έχει ωχρά κηλίδα που οδηγεί -τότε τουλάχιστον- σε ολική τύφλωση. Δεν παραιτείται, δεν κλαίει. Ακολουθεί τη μια θεραπεία μετά την άλλη. Παραγγέλλει ειδικούς φακούς από τη Ρωσία. Αγοράζει ειδικά φωτιστικά. Παίρνει τον ένα μεγεθυντικό φακό μετά τον άλλο. Όταν μετά τα 85 η όρασή της χάνεται σχεδόν πλήρως, ούτε και τότε παραιτείται. Τα αγαπημένα της ταξιδιωτικά βιβλία του Καζαντζάκη της τα διαβάζουν επί ώρες οι συγγενείς της και ιδιαίτερα η Ταμάρα, η Γεωργιανή καθηγήτρια του Ωδείου που γίνεται συνοδός της, με βάση το επίδομα αναπηρίας που έπαιρνε η ίδια από το ασφαλιστικό της ταμείο.
Τελειώνω, επιστρέφοντας στην αρχαιότητα και αναφέροντας την τραγωδία εκείνη, όπου μια σωματική αναπηρία είναι κεντρικό της στοιχείο. Πρόκειται για τον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου. Τιμωρημένος από τον Δία γιατί έδωσε τη φωτιά και γνώσεις στους ανθρώπους, αλυσοδεμένος στους βράχους των ακτών του Ωκεανού στη Σκυθία, μένει χωρίς ένα βασικό όργανο για την επιβίωσή του: το ήπαρ.
«Μα ο φτερωτός του Δία σκύλος / ο σαρκοβόρος αετός, θα σου ξεσκίζει / το πληγωμένο το κορμί με λύσσα / και κάθε μέρα θα φτάνει / ξεφαντωτής και θα σου κατατρώει / το μελανόχρωμο συκώτι» (1035-1039).
Ο Προμηθέας δεν κάμπτεται, δεν αποκαλύπτει το όνομα αυτού που θα εκθρονίσει τον Δία, προκειμένου ο αρχηγός των θεών να τον απελευθερώσει. Είναι περήφανος, είναι γενναίος, είναι αγωνιστής: «Εγώ τη μοίρα τούτη θα υπομείνω» (397).
Ο Χορός των Ωκεανίδων τον θαυμάζει για το πείσμα, την επιμονή, την αγωνιστικότητά του: «Της καρδιάς σου το θάρρος τρανό, / στις πικρές συμφορές δεν λυγίζεις / και με λεύτερο στόμα τη γνώμη σου λες» (189-101).
Αυτός ο έπαινος αξίζει και για τους νοσηλευόμενους του ΚΑΤ που είδαμε, όπως και για το ιατρικό - νοσηλευτικό - θεραπευτικό προσωπικό, για τους συντελεστές αυτής της τόσο αξιόλογης ταινίας.