Η μακρόχρονη επαφή μου με μεγάλο αριθμό επαγγελματιών του χώρου μας επί δεκαετίες, μου έχει προσφέρει τη δυνατότητα να παρατηρώ τα φαινόμενα και να παρακολουθώ τις τάσεις σε ότι αφορά τον ρόλο που διαδραματίζουμε στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα.
Θα ήθελα, λοιπόν, να διατυπώσω κάποιες σκέψεις και θέσεις που απορρέουν από την εμπειρία μου στον χώρο της ψυχικής υγείας, τον οποίο υπηρετώ εδώ και δεκαετίες, μέσα από τη θεωρητική, την ερευνητική, τη θεραπευτική και την εκπαιδευτική μου ενασχόληση.
Στον σύγχρονο κόσμο όπου όλα διευρύνονται, ανατρέπονται, εξελίσσονται με ρυθμούς συνεχώς επιταχυνόμενους, καλούμαστε να ανοίγουμε τον ευρυγώνιο φακό μας για να βλέπουμε ολόκληρη την εικόνα. Τι θα δούμε αν στρέψουμε αυτό τον ευρυγώνιο και τον ανοίξουμε στον χώρο της ψυχικής υγείας και σε μας τους ίδιους τους επαγγελματίες του χώρου μας;
Η συνεχώς αυξανόμενη εμβέλεια του επαγγελματία ψυχικής υγείας
Η πολυπλοκότητα και η ρευστότητα της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας καθρεφτίζεται στην εντυπωσιακή και συνεχώς αυξανόμενη εμβέλεια και στις διαφοροποιήσεις που χαρακτηρίζουν τον ρόλο του επαγγελματία της ψυχικής υγείας. Οι αλληλεπιδράσεις μας με όλο και περισσότερες κοινωνικές ομάδες φτιάχνουν γέφυρες που μας συνδέουν με την οικονομία, την υγεία, την εκπαίδευση .
Πέρασαν οι καιροί που οι επαγγελματίες του χώρου της ψυχικής υγείας ασχολούνταν με ευπαθείς ομάδες. Σήμερα απευθύνονται σε μας άνδρες και γυναίκες, παιδιά, οικογένειες και κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν τα γνωστά και γενικευμένα προβλήματα της εποχής μας, π.χ. διαταραγμένες σχέσεις, οικογενειακά προβλήματα, προσωπικά διλήμματα. Με άλλα λόγια, όλο και περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν και συνειδητοποιούν το ψυχικό και σωματικό κόστος των προσωπικών και των συλλογικών αδιεξόδων και γι’ αυτό αναζητούν συχνά πιο έγκαιρα καθοδήγηση. Όσο μεγαλώνει ο κύκλος των κοινωνικών ομάδων που ζητάνε βοήθεια από τους επαγγελματίες του χώρου τόσο πιο δυσδιάκριτη γίνεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πρόληψη και τη θεραπεία .
Η δική μου θεραπευτική εμπειρία μού έχει δείξει τα τελευταία χρόνια ότι όλο και πιο συχνά οι γονείς εκφράζουν ανοιχτά την ανησυχία τους για το κόστος που μπορεί να έχουν οι δικές τους δυσκολίες για τα παιδιά τους. Τα παιδιά, από την πλευρά τους, έχουν και αυτά συνειδητοποιήσει τα προβλήματα των μεγάλων. Θυμήθηκα τη συνομιλία με μια νεαρή συνάδελφό που είχε προσληφθεί πρόσφατα στη Συμβουλευτική Υπηρεσία ενός ιδιωτικού σχολείου. Μου έλεγε ότι παιδιά του γυμνασίου που χτυπούσαν την πόρτα της, στην ερώτηση της: « πώς μπορώ να σε βοηθήσω» , απαντούσαν: « Πέστε μου πώς μπορώ να βοηθήσω τους γονείς μου» .
Πέρα όμως από τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό επαγγελματιών που αναλαμβάνουν τον ρόλο να βοηθήσουν άτομα, οικογένειες και ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, αυξάνονται και οι επαγγελματικές ομάδες, οι υπηρεσίες, τα κέντρα (επιχειρήσεις, εκπαιδευτικοί οργανισμοί, νοσηλευτικά ιδρύματα) που απευθύνονται σε μας για καθοδήγηση, ευαισθητοποίηση προσωπικού και εκπαίδευση των στελεχών τους. Ο επαγγελματίας της ψυχικής υγείας, λοιπόν, καλείται όλο και συχνότερα να συνεργαστεί και να εκπαιδεύσει ένα συνεχώς αυξανόμενο αριθμό άλλων επαγγελματιών .
Νομικά και ηθικά προβλήματα
Κάτω από τις συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί, οι προκλήσεις για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, γενικότερα, και τους ψυχοθεραπευτές, ειδικότερα, είναι μεγάλες. Στην καθημερινή μας πρακτική αντιμετωπίζουμε πρωτόγνωρες καταστάσεις. Ερχόμαστε σε επαφή με μεταμορφώσεις και συχνές παραμορφώσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής και καλούμαστε να λειτουργήσουμε μέσα σε έναν κυκεώνα ανακατατάξεων και αναθεωρήσεων. Οι ανατροπές και οι ανακατατάξεις με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερινή μας πρακτική θέτουν θεμελιώδη ερωτήματα και δημιουργούν πολλά νομικά, ηθικά και θεραπευτικά διλήμματα .
Οι επιλογές και οι διαπραγματεύσεις για το τι είναι λειτουργικό, σωστό, δίκαιο, εφικτό προσκρούουν σε παγιωμένα νοήματα που δεν ισχύουν πια, μπερδεύονται με τις νέες υπό κατασκευή αντιλήψεις και αναπόφευκτα δημιουργούν αντιφάσεις, διλήμματα και διχογνωμίες. Οι δυσεπίλυτες αυτές πρακτικές δημιουργούν εσωτερικές και διαπροσωπικές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις τόσο σε αυτούς που απευθύνονται σε μας για καθοδήγηση όσο και σε μας τους ίδιους.
Νέες μορφές συμβίωσης
Στο σημείο αυτό θα ήταν ίσως σκόπιμο να εστιάσουμε στις σαρωτικές αλλαγές που αφορούν το βασικό κοινωνικό κύτταρο, την οικογένεια. Μια καίρια διαπίστωση είναι ότι η κρίση στην οικογένεια εστιάζεται πια στον πυρήνα της, τον άνδρα, τη γυναίκα και τη σχέση του ζευγαριού . Όσο πιο ισχυροί οι ενδοιασμοί, τόσο πιο ακαριαίες οι φυγόκεντρες δυνάμεις. Οι κρίσεις ξεσπούν όλο και πιο συχνά απροειδοποίηταόλο και πιο νωρίς. Στο σημείο που βρισκόμαστε, η σχέση του ζευγαριού μοιάζει με καζάνι που κοχλάζει. Οι γάμοι διαλύονται σαν χάρτινοι πύργοι. Ένας θεσμός ταυτισμένος με τη δημιουργία οικογένειας και τον προορισμό του ανθρώπου μετατρέπεται σε μια σχέση που χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακή αστάθεια. Ο γάμος, από μια σχέση ζωής μετατρέπεται σε μια προσωρινή συμβίωση η οποία γίνεται όλο και πιο βραχυπρόθεσμη.
Το μωσαϊκό των σύγχρονων οικογενειών περιλαμβάνει κάθε δυνατή παραλλαγή και ατελείωτους συνδυασμούς. Η απόφαση του διαζυγίου φέρνει τα πάνω κάτω. Πρόσωπα που μέχρι τότε ανήκαν σε ξεχωριστά και αυστηρά οριοθετημένα οικογενειακά σχήματα διαπλέκονται, διακλαδίζονται και οδηγούν σε νέες πολύπλοκες δικτυώσεις. Οι μεικτές, ανασυγκολλημένες οικογένειες αναδεικνύονται, σε χρόνο ρεκόρ, ως η κυρίαρχη μορφή οικογένειας . Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αποτελούν πλέον μέλη μιας μεικτής οικογένειας. Ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των παιδιών θα αποτελούν μέλος μιας μεικτής οικογένειας πριν την ολοκλήρωση της εφηβείας τους.
Εν μέσω των θεμελιακών αυτών αλλαγών δεν είναι παράξενο που τα σύγχρονα ζευγάρια που αποφασίζουν να κατοικήσουν σε ευπαθείς κατασκευές βρίσκονται σε κατάσταση πανικού. Μοιάζουν σαν τους ένοικους ενός κτηρίου που ξέρουν ότι δεν πληροί τις προϋποθέσεις ενός αντισεισμικού οικοδομήματος και ετοιμάζονται να το εγκαταλείπουν πριν από έναν επικείμενο σεισμό.
Παραθέτω μερικά παραδείγματα από την πρόσφατη θεραπευτική σοδιά:
- Μια εβδομάδα μετά την γέννηση του παιδιού τους, η Κατερίνα βρίσκει στο κινητό του Χρήστου ένα ερωτικό μήνυμα.
_- Ο Γιάννης και η Λένα χωρίζουν μόλις δύο μήνες μετά τον γάμο τους για μια «ασήμαντη» αφορμή. _
- Η Τζώρτζια με το πορτμπεμπέ στα χέρια ανοίγει τη πόρτα και φεύγει, αφήνοντας πίσω το ολοκαίνουργιο διαμέρισμα που επίπλωναν από τον καιρό που συζούσαν.
- Αμέσως μετά τον γάμο της, η Λουκία αρχίζει να συναντά τον άνδρα με τον οποίο χώρισε λίγους μήνες πριν παντρευτεί τον Γιάννη.
- Ο γάμος του Σπύρου και της Λουκίας κρέμεται από μια κλωστή. Καυγαδίζουν καθημερινά για τις συχνές εξόδους της Λουκίας με τον γοητευτικό προϊστάμενο της, που την πηγαινοφέρνει στη δουλειά με το αυτοκίνητό του.
- Μια εβδομάδα πριν από την επίσκεψη του ζευγαριού στο σπίτι των γονιών του, η Δέσποινα βρίσκει στο κινητό της ένα ερωτικό μήνυμα από κάποιον κοινό τους φίλο.
- Η σχέση του Ανδρέα και της Ειρήνης που διαρκεί εδώ και δυο χρόνια διαλύεται ξαφνικά μερικές μέρες πριν μετακομίσουν σε μια άλλη περιοχή της Ελλάδας, για να αναλάβει τη δουλειά που ο Ανδρέας κυνηγούσε από καιρό.
Συχνά αυτές οι πρόωρες εκρήξεις που ξεσπούν απροειδοποίητα όλο και πιο νωρίς μοιάζουν περισσότερο σαν έγκαιρη αφύπνιση. Οι γονείς ερμηνεύουν τέτοιες βιαστικές κινήσεις ως νεανική επιπολαιότητα. Σύμφωνα με τα δεδομένα της δικής τους εποχής, ώριμη συμπεριφορά αποτελούσε η διατήρηση του δεσμού πάση θυσία. Οι νέοι όμως σύντροφοι έχουν βιώσει ως παιδιά το κόστος των ασάλευτων ισορροπιών. Τρέμει η ψυχή τους μπροστά στο ενδεχόμενο να επαναλάβουν στον γάμο τους τα δυσλειτουργικά μοτίβα της σχέσης των γονιών τους. Μέσα στο νέφος των μετατροπών και των αντιστροφών που θολώνουν την εικόνα, η αγωνία επαυξάνει την ανάγκη για επαγρύπνηση. Άνδρες και γυναίκες ψάχνουν, αγωνιούν και ματώνουν αλλά σιγά- σιγά συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις και ότι πάντως αυτές δεν θα έρθουν απέξω.
Παρά τους κλυδωνισμούς των τελευταίων δεκαετιών, η ευρεία οικογένεια παραμένει το διαχρονικό μας καταφύγιο . Μόνο που και αυτό το σταθερό σημείο αναφοράς μας έχει αλλάξει μορφή. Στις αρχές του νέου αιώνα, στο κάστρο της ευρείας οικογένειας συνωστίζονται οι σύγχρονες πολυπρόσωπες, πολύχρωμες και περίπλοκες μεικτές οικογένειες της μεταμοντέρνας εποχής.
Στην ευρεία οικογένεια του χωρισμένου ζευγαριού εντάσσονται οι νέες οικογένειες που θα δημιουργήσουν οι δύο πρώην σύντροφοι. Τα παιδιά και τα εγγόνια τους θα συγγενέψουν με τα παιδιά και τα εγγόνια των συγγενών των νέων συντρόφων τους. Τα παιδιά που προέκυψαν από τον διαλυμένο γάμο θα αποκτήσουν και άλλα αδέρφια και θα συγκατοικούν με παιδιά που γεννήθηκαν από άλλους γάμους. Τα παιδιά αυτά θα μοιράζονται και θα ανταλλάσσουν τους γονείς τους με τους θετούς πατεράδες και μητέρες που θα αναλάβουν να μεγαλώσουν και να μοιράσουν την αγάπη και τη φροντίδα για τα δικά τους παιδιά με άλλα παιδιά που δεν γνώριζαν πριν μπουν ξαφνικά στη ζωή τους.
Αδιαίρετη ενότητα νου και σώματος
Ας περάσουμε τώρα σε ένα άλλα καίριο θέμα με τεράστιες προοπτικές για τους επαγγελματίες του χώρου της ψυχικής υγείας. Τη σταδιακή αναγνώριση της αδιαίρετης ενότητας νου και σώματος, τόσο από την επιστημονική κοινότητα, όσο και από το ευρύ κοινό. Η σύνδεση της υγείας με την ψυχική υγεία, τόσο σε επίπεδο θεωρητικό, όσο και σε επίπεδο κλινικής πρακτικής, αποτελεί πια καίριο αίτημα των καιρών.
Τα φαινόμενα καταδεικνύουν ότι στο μέλλον οι επαγγελματίες του χώρου μας θα διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στον χώρο της υγείας. Ένα μεγάλο ποσοστό των επισκέψεων σε γιατρούς γίνονται από ανθρώπους που δεν έχουν καμιά οργανική ασθένεια αλλά υποφέρουν από αυτό που ονομάστηκε σωματοποιημένο στρες. Ενώ ο κατακερματισμός της ιατρικής συνεχίζει να κυριαρχεί (έχουμε ειδικότητες για κάθε κομματάκι του σώματος και για όλες τις λειτουργίες χωριστά), υπάρχουν πια σαφείς ενδείξεις ότι οι αντιλήψεις μας, _οι γνωστικές μας κατασκευές και τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν, επιδρούν καθοριστικά πάνω στη σωματική υγεία. _
Αντί λοιπόν να προσπαθούμε να εντοπίσουμε «αντικειμενικούς» στρεσογόνους παράγοντες που υποτίθεται ότι ισχύουν για όλους τους ανθρώπους, είναι προτιμότερο να κατασκευάσουμε έννοιες και αρχές οι οποίες να επιτρέπουν την κατανόηση των αντιλήψεων, των συναισθηματικών αντιδράσεων και των συμπεριφορών συγκεκριμένων ατόμων και κοινωνικών ομάδων οι οποίες οδηγούν σε αρνητικές και δυσοίωνες ερμηνείες, επιλογές και προοπτικές. Μέσα από αυτή την οπτική θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι οι παρεμβάσεις των θεραπευτών και των συμβούλων συμβάλλουν καθοριστικά στην πρόληψη και την αντιμετώπιση οργανικών συμπτωμάτων.
Τις τελευταίες δεκαετίες, ανταγωνιστικές, αντιπαραθετικές έννοιες και δυϊστικές κατηγορίες, βαθιά ριζωμένες στα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού καταργούνται και ξεπηδούν οι συνθετικές, μη διαζευκτικές έννοιες, όπως εγκέφαλος και νόηση, φύση και άνθρωπος, σκέψη και συναίσθημα. Οι σύγχρονες ολιστικές θεωρήσεις και εφαρμογές στον χώρο της υγείας και η γενικευμένη χρήση του όρου «ψυχοσωματική» βασίζονται στην αναγνώριση της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στον νου και στο σώμα σε όλες τις φάσεις και τις όψεις της υγείας και της αρρώστιας. Σήμερα όλο και περισσότεροι ερευνητές και κλινικοί αντιλαμβάνονται ότι σε τελική ανάλυση όλες οι διαταραχές της υγείας είναι ψυχοσωματικές.
Μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί έχουν εντοπίσει τις γενικότερες αυτές τάσεις. Συγκεντρώνουν στοιχεία και μελετούν τις μελλοντικές δομές υγείας οι οποίες θα είναι βασισμένες σε πρωτοποριακά συνθετικά μοντέλα περίθαλψης. Σύμφωνα με τα νέα πρότυπα, οι πάσχοντες θα απευθύνονται σε υπηρεσίες οι οποίες θα είναι επανδρωμένες με ειδικούς τόσο του χώρου ψυχικής υγείας όσο και του χώρου της υγείας. Οι διαγνώσεις και οι αποφάσεις για τις περαιτέρω παρεμβάσεις θα λαμβάνονται με τη συνεργασία ανάμεσα σε ειδικούς με διαφορετικές ειδικότητες, του πάσχοντα και των δικών του.
Η πολυπλοκότητα του χώρου της ψυχικής υγείας
Έστω και μια επιπόλαιη ματιά στον χώρο της Υγείας και της Ψυχικής Υγείας είναι αρκετή για να διαπιστώσει κανείς ότι πλημμυριζόμαστε από θεωρίες, ερευνητικά δεδομένα, μεθόδους και τεχνικές διάγνωσης και θεραπείας. Οι επιμέρους κλάδοι της Ψυχολογίας ξεπερνούν τους εκατό, οι ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις αυξάνονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και οι εξειδικεύσεις είναι αμέτρητες.
Σ’ έναν κόσμο όπου η πολυπλοκότητα συνεχώς αυξάνεται, η επιστημονική σκέψη και πράξη εξακολουθεί να βασίζεται σε στατικές και γραμμικές προδιαγραφές . Ενώ όλο και πιο έντονα βιώνουμε ότι όλα είναι αλληλένδετα και τίποτε δεν μένει αναλλοίωτο, ενώ γεφυρώνονται ολοταχώς γνωστικά πεδία ανάμεσα στα οποία υπήρχαν αδιαπέραστα στεγανά, όπως ψυχοανοσοβιολογία, νευροψυχολογία, ψυχονευροανοσοβιολογία, η υγεία και ψυχική υγεία ορίζονται με βάση ξεχωριστά μοντέλα. Εξακολουθούμε να προσπαθούμε να εντοπίσουνε μεμονωμένες αιτίες για τα ορατά οργανικά και ψυχοκοινωνικά συμπτώματα της δυσλειτουργίας σε άτομα, οικογένειες και ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε σε αυθαίρετο κατακερματισμό των φαινομένων και καταλήγουμε είτε σε υπεργενικεύσεις ή στη Βαβέλ των εξειδικευμένων διαλέκτων των επιμέρους επιστημονικών κλάδων και θεωρητικών μοντέλων. Αν όμως δεν παρακολουθούμε τις εξελίξεις, για να είμαστε συντονισμένοι με τον ρυθμό της εποχής, δεν μπορούμε να είμαστε σε θέση να ακούμε τις ουσιαστικές διαστάσεις των αιτημάτων και των προβλημάτων στα οποία καλούμαστε να ανταποκριθούμε.
Σήμερα, που όλα τρέχουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, οι άνθρωποι ζητούν άμεσες συμβουλές στα προβλήματα που τη δεδομένη στιγμή πιέζουν . Τα αιτήματα εστιάζονται σε ορατά, ευκρινή προβλήματα, αλλά αγνοούνται οι πολύπλοκες διεργασίες που βρίσκονται στη βάση του παγόβουνου. Οι φαρμακοβιομηχανίες θησαυρίζουν ανταποκρινόμενες στην ανάγκη του κοινού για γρήγορες και εύκολες λύσεις στα ποικίλα προβλήματα της εποχής μας. Οι γονείς, αγχωμένοι και τρομοκρατημένοι που τα παιδιά τους κυκλοφορούν καθημερινά πάνω σε ναρκοπέδια, ψάχνουν για τρόπους να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους. Έτσι, επιστρατεύουν απαγορεύσεις, δωροδοκήσεις και παροχές προκειμένου να τα προστατέψουν. Αφού, όμως, τέτοιου είδους μεθοδεύσεις όχι μόνο δεν εξαφανίζουν τις ορατές τριβές, τις αντιδράσεις και την παραβατικότητα, αλλά τις περισσότερες φορές τις ενισχύουν, η πικρία και η απόγνωση κλιμακώνονται παράλληλα.
Ενώ όμως πολλαπλασιάζονται τα αιτήματα για την επίλυση επιμέρους αιτημάτων διακρίνει κανείς μια ταυτόχρονη αυξανόμενη ενασχόληση με υπαρξιακά προβλήματα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν απαντήσεις σε ερωτήματα για το ποιος είμαι πού πάω και γιατί . Η ψυχοθεραπεία ανάγεται σε κεντρικό κοινωνικό μηχανισμό γιατί προσφέρει το εύφορο έδαφος για να μεταλλάξουμε τον εαυτό μας και τις σχέσεις μας με το περιβάλλον μας. Πέρα όμως από το γεγονός ότι η ψυχοθεραπεία απορροφά κάποιους από τους τριγμούς που απειλούν την ευστάθεια των κοινωνικών δομών, προτείνει και επεξεργάζεται πιο ασφαλείς και δημιουργικούς τρόπους αντιμετώπισης και αξιοποίησης των ευκαιριών και των επιλογών που προσφέρει ο καινούργιος θαυμαστός κόσμος που φτιάξαμε χωρίς να χάσουμε τα χνάρια μας, τις καταβολές μας και τις ταυτίσεις μας.
Χωρίς μια συνθετική θεώρηση μας λείπουν τα κριτήρια για τις επιλογές και την λήψη αποφάσεων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κίνδυνοι αποπροσανατολισμού και ελάττωσης της αποδοτικότητάς μας. Επιπλέον, η Βαβέλ των εξειδικευμένων επιστημονικών κλάδων και των επιμέρους θεωρητικών μοντέλων δυσκολεύουν την απαραίτητη συνεργασία ανάμεσα σε ειδικούς που καλούνται να αντιμετωπίσουν μαζί αλληλένδετα στοιχεία, καταστάσεις και εμπειρίες.
Η ολιστική οπτική
Κάτω από τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν στις σύγχρονες κοινωνίες, εμείς οι θεραπευτές και οι κάθε είδους σύμβουλοι έχουν ανάγκη από ένα ευρύ και ευέλικτο πλαίσιο μέσα στο οποίο να εντάξουν και να συνθέσουν τη γνώση και την εμπειρία τους. Για να μην παρερμηνεύουμε τα ορατά φαινόμενα που παρατηρούμε σε ένα μέρος του πίνακα, είναι απαραίτητο να διευρύνουμε το οπτικό μας πεδίο. Έτσι, θα είμαστε σε θέση να παρατηρούμε τις αλληλεπιδράσεις μέσα στις οποίες συμμετέχουμε και να παρακολουθούμε τις εξελικτικές διεργασίες.
Η ολιστική οπτική της ζωής και της γνώσης που μας προσφέρει η συστημική επιστημολογία είναι ένα ανεκτίμητο εργαλείο για την κατανόηση και την αντιμετώπιση της πολυμορφίας και της πολυπλοκότητας της ζωής και της γνώσης που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Είναι σαν να έχουμε εμφυτεύσει στο μυαλό μας έναν ευρυγώνιο φακό που επιτρέπει να βλέπουμε ολόκληρη την εικόνα. Μέσα από μια τέτοια οπτική οδηγούμαστε από τα μεμονωμένα φαινόμενα, συμπτώματα κ.λπ, στην πανοραμική εικόνα του συστήματος.
Η συστημική οπτική αναθεώρησε την ατομοκεντρική προσέγγιση της παραδοσιακής επιστημονικής σκέψης. Όταν διευρύνεται το πεδίο παρατήρησης και δράσης, είναι δυνατόν να εντοπιστούν κρίσιμες αλληλεπιδράσεις και μηχανισμοί που οδήγησαν στα ορατά συμπτώματα και τις δυσλειτουργίες. Γιατί όλα τα σοβαρά προβλήματα υγείας και ψυχικής υγείας -ψυχικές διαταραχές, οικογενειακά προβλήματα, οργανικές ασθένειες, εξαρτήσεις από χημικές ουσίες- είναι τα εμφανή συμπτώματα πίσω από τα οποία κρύβονται πολύπλοκοι συνδυασμοί βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Για να μην παρερμηνεύουμε τα ορατά φαινόμενα που παρατηρούμε σε ένα μέρος του πίνακα, είναι απαραίτητο να προσπαθούμε να δούμε ολόκληρη την εικόνα. Διευρύνοντας το οπτικό μας πεδίο ώστε να εντάσσονται σε αυτό τα επιμέρους στοιχεία, είμαστε σε θέση να παρατηρούμε τις αλληλεπιδράσεις μέσα στις οποίες συμμετέχουμε και να παρακολουθούμε τις εξελικτικές διεργασίες.
Σύμφωνα με την ενοποιητική αυτή θεώρηση, άτομα, οικογένειες και όλες οι ευρύτερες κοινωνικές ομάδες ορίζονται ως _βιοψυχοκοινωνικά συστήματα. _ Δηλαδή, οι ψυχοκοινωνικές και οι βιολογικές δομές και διεργασίες των ζωντανών συστημάτων είναι ξεχωριστές μεν αλλά αλληλένδετες. Επιπλέον όμως, η εσωτερική τους διάταξη είναι ιεραρχημένη. Με άλλα λόγια, οι ψυχοκοινωνικές διεργασίες οι οποίες ανήκουν σε ανώτερο ιεραρχικό επίπεδο, σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τις βιολογικές και τις φυσικοχημικές διεργασίες ολόκληρου του βιοψυχοκοινωνικού συστήματος. Αυτή η μακρόσυρτη, σύνθετη λέξη υπονοεί ότι όλα τα φαινόμενα της υγείας και της αρρώστιας, ψυχικής και σωματικής, είναι _ενιαία _ και _συλλογικά. _ Ως εκ τούτου, ένα οποιοδήποτε, επιμέρους φαινόμενο θα πρέπει να μελετηθεί στα πλαίσια ενός ολιστικού θεωρητικού πλαισίου.
Μια άλλη εξαιρετικά χρήσιμη παραδοχή της συστημικής οπτικής είναι ότι κάτω από την επιφάνεια, κάτω από τα ορατά φαινόμενα συντελούνται ισχυρότατες αόρατες δονήσεις, που όταν έρθει η ώρα ανατρέπουν τις ορατές ισορροπίες. Με άλλα λόγια, κάτω από το έκδηλο χάος υπάρχει μια άλλη τάξη πραγμάτων, που όταν έρθει η ώρα θα εκδηλωθεί με τη μορφή νέων δομών και νέου κύκλου διεργασιών σε ανώτερα επίπεδα οργάνωσης.
Στον χώρο της ψυχικής υγείας, η συστημική προσέγγιση συνέβαλε αποφασιστικά στην αναθεώρηση καθιερωμένων απόψεων για το πώς δημιουργείται, πώς διατηρείται και πώς αντιμετωπίζεται η ψυχική, οργανική ή κοινωνική διαταραχή. Αξιοποιώντας συνθετικά την ήδη συσσωρευμένη γνώση, οδηγούμαστε σε θέσεις και εφαρμογές που αυξάνουν την αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων. Η συστημική σκέψη δεν προσφέρει έτοιμες λύσεις, αλλά ανοίγει δρόμους και προοπτικές. Μας μαθαίνει να παρατηρούμε τον εαυτό μας, όσο και το περιβάλλον μας, μας μαθαίνει να ρωτάμε, να συνδέουμε, να οργανώνουμε και να συνθέτουμε τις πληροφορίες. Συμμετέχοντας σε ότι γίνεται μέσα μας και γύρω μας, μάς μαθαίνει να εμπιστευόμαστε, να συνεργαζόμαστε και να αξιοποιούμε τους άλλους δίνοντας και παίρνοντας.
Σε μια εποχή που συμβαίνουν μορφογενετικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα, το ζητούμενο είναι να κατανοήσουμε και να διαχειριστούμε συνεχώς μεταβαλλόμενες, ρευστές και αβέβαιες συνθήκες, διαδοχικές ανατροπές στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά. Μέσα από τον θεραπευτικό μας ρόλο καλούμαστε να βοηθήσουμε τους θεραπευόμενούς μας να επιτύχουν την επώδυνη μετάβαση από ιστορίες σταθερότητας σε ιστορίες διαποτισμένες από μια συνεχή ατέλειωτη διαδικασία αλλαγών σε όλα τα επίπεδα. Επομένως, το να τοποθετήσουμε τη δουλειά μας με άτομα και οικογένειες στο πλαίσιο των μακροσκοπικών αλλαγών αποτελεί σήμερα καίρια διάσταση του θεραπευτικού μας ρόλου. Το να παραβλέπουμε τις αλλαγές στο ευρύτερο πολιτισμικό επίπεδο δεν μπορεί παρά αποβεί εις βάρος της αποτελεσματικότητάς μας. Η συνειδητοποίηση ότι οι παρατηρήσεις και οι παρεμβάσεις των θεραπευτών δεν αποτελούν αντικειμενικές αλήθειες που ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις, η μόνη ασφαλιστική δικλείδα για να μη χάνουμε την επαφή με την πραγματικότητα των άλλων είναι να δημιουργούμε επικοινωνιακές γέφυρες, τόσο με άτομα και τις οικογένειες που απευθύνονται σε μας για βοήθεια όσο και με τους συνεργαζόμενους επαγγελματίες.
Σε τελική ανάλυση ο εαυτός του επαγγελματία της ψυχικής υγείας είναι το βασικό εργαλείο για τη δουλειά του, αφού οι παρατηρήσεις και οι εκτιμήσεις του περνούν μέσα από το φίλτρο των αντιλήψεων, των συναισθημάτων και των εικόνων που προϋπάρχουν μέσα του. Τα προσωπικά του βιώματα δημιουργούν το πλαίσιο αναφοράς μέσα από το οποίο οργανώνει τα ερεθίσματα που δέχεται. Η προσωπική και εκπαιδευτική μου εμπειρία με έχουν πείσει ότι ο μόνος τρόπος να οργανωθεί η πληροφορία είναι η συναισθηματική συμμετοχή στα όσα συμβαίνουν. Μέσα από τη δική του θεραπευτική πορεία ο μελλοντικός θεραπευτής κατανοεί βιωματικά την επίπονη θεραπευτική διαδικασία. Αυτή η in vivo μαθησιακή εμπειρία οδηγεί στην εμβάθυνση της κατανόησης τόσο των οικογενειακών δυναμικών όσο και των αλληλεπιδρώντων οικογενειακών μοτίβων. Σ’ αυτή την προσωπική διαδρομή με έναν άμεσο και βαθιά βιωματικό τρόπο ο μελλοντικός θεραπευτής ζυμώνει την προσωπική με τη θεωρητική και την πρακτική γνώση που συγκεντρώνει κατά τη διάρκεια της ειδίκευσής του και που στη συνέχεια συνεχίζει να συσσωρεύει μέσα από τον ρόλο του θεραπευτή. Η όλη διαδικασία συμβάλλει ουσιαστικά στη δημιουργία μιας συνθετικής προσωπικής και επαγγελματικής ταυτότητας προσφέροντάς στον μέλλοντα θεραπευτή κατεύθυνση αλλά και νόημα.
Επίλογος
Όταν καταρρέουν τα στεγανά, οι διχοτομήσεις, οι αυθαίρετοι κατακερματισμοί, τα διαζευκτικά « **ή», ** ανοίγει ο δρόμος για να αναζητηθούν ερευνητικές, θεραπευτικές και εκπαιδευτικές προσεγγίσεις, μέθοδοι και τεχνικές για την αντιμετώπιση των πολυσύνθετων προβλημάτων που έχουμε να χειριστούμε ως επαγγελματίες του χώρου της υγείας.
Όταν θα έχουν εξαφανιστεί η διαζευκτική λογική και οι παρωπίδες που εμποδίζουν την ολιστική θέαση της ζωής και της γνώσης θα είμαστε σε θέση να οργανώνουμε τις πληροφορίες για τα συστήματα στα οποία παρεμβαίνουμε, να ξεκαθαρίζουμε τον ρόλο μας και να αξιοποιούμε τις διάφορες προσεγγίσεις, μεθόδους και τεχνικές που αρμόζουν σε συγκεκριμένες συνθήκες. Τότε οι εξειδικεύσεις, οι θεωρητικές και πρακτικές επιλογές δεν θα θεωρούνται ανταγωνιστικές προσεγγίσεις, αλλά θα αποτελούν εναλλακτικές παρεμβάσεις που θα εμπλουτίζουν το ρεπερτόριό μας και θα αυξάνουν την αποτελεσματικότητά μας. Η πρακτική εφαρμογή μιας συνθετικής θεωρητικής προσέγγισης θα μπορούσε να επιλύσει πολλές από τις τεχνητές διχοτομήσεις και τα διλήμματα που προκύπτουν στην καθημερινή κλινική πράξη έτσι ώστε όλα τα ερωτήματα και τα διλήμματα να μπορούν να απαντηθούν με ένα « εξαρτάται» ή με ένα « και» .