Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ: ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗ

Περίληψη

Η θεραπεία απεξάρτησης αποβλέπει στη μεταμόρφωση αυτού του ακραία αποξενωμένου ατόμου σε κοινωνικό υποκείμενο. Αυτή η διαδικασία πραγματοποιείται μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, με τη βοήθεια της Ψυχοθεραπείας και της Τέχνης. Αναδεικνύεται η ποιητική λειτουργία της ψυχοθεραπείας και ο ρόλος της Τέχνης ως δυναμικού παράγοντα αλλαγής.

**Λέξεις Κλειδιά: ** απεξάρτηση, υποκειμενοποίηση, ψυχοθεραπεία, Τέχνη, χειραφέτηση

Η εξάρτηση από ένα αντικείμενο (ναρκωτικά, αλκοόλ, τζόγος, internet κ.α.) έχει και μια ψυχική διάσταση που ανάγεται στην καταπράυνση μιας οδυνηρής έντασης, που πηγάζει από την αστάθεια του ψυχισμού και των ψυχολογικών λειτουργιών του. Η χρήση της ουσίας έχει ως υπόβαθρο την αναζήτηση έντονων αισθήσεων για την αντιμετώπιση του εσωτερικού κενού, που βιώνεται με αφόρητη οδύνη. Αυτό το κενό πηγάζει από την απουσία εσωτερικών αντικειμένων, από την αδυναμία συνάντησης με τον Άλλο.^[1]

Η αδυναμία επικοινωνίας, η αναδίπλωση στον εαυτό, η ακραία αποξένωση, ο τρόμος της απόλυτης μοναξιάς οδηγούν αυτό το εξαιρετικά ευάλωτο άτομο στο να αναζητήσει μια οδό διαφυγής από αυτή την αφόρητη πραγματικότητα όπως τη βιώνει, να καταφύγει στα ναρκωτικά, ως μια « παράδοξη στρατηγική επιβίωσης ».

Παίζει με τον θάνατο για να αντέξει τη ζωή του. Παίρνοντας τα ναρκωτικά χάνει συχνά τη ζωή του, στην αγωνιώδη προσπάθεια όχι να πεθάνει, αλλά να ζήσει.

Απ’ αυτή την άποψη η ικανοποίηση του αιτήματος για ζωή συνυφαίνεται με τη μεταμόρφωση  αυτού του ακραία αποξενωμένου και δυστυχισμένου ατόμου σε  κοινωνικό υποκείμενο . Γιατί, στην τοξικομανία αποτυπώνεται, με τραγικό τρόπο, «η νοσταλγία του χαμένου υποκειμένου».^[2]

Επομένως, η απεξάρτηση δεν μπορεί παρά να ανάγεται σε μια διαδικασία υποκειμενοποίησης, κατάκτησης της χαμένης υποκειμενικότητας, μέσα από ένα άνοιγμα στον Άλλο.

Υποκειμενοποίηση

Η υποκειμενικότητα δομείται πάνω στο συμβολικό, στη λεκτική και τη μη – λεκτική του έκφραση, που διαμεσολαβεί όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. «Η συγκρότηση της ανθρώπινης υποκειμενικότητας εγγράφεται σε ένα τριπλό παράδοξο, της σωματικότητας, της χρονικότητας, της ύπαρξης μέσα στον κόσμο, της διϋποκειμενικότητας».^[3]

Με την έννοια  «σωματικότητα»  εννοούμε τη διατήρηση μιας ισορροπίας μεταξύ του να είσαι _ το ­_ σώμα _ σου (σώμα – υποκείμενο), όπως το ζώο, και του να έχεις _ ένα _ σώμα (σώμα – φορέας), το οποίο διαθέτεις ως εργαλείο, χωρίς να συγχέεις τον εαυτό σου με αυτό.

Με την έννοια  «χρονικότητα»  εννοούμε τη συμφιλίωση μεταξύ της διάρκειας και της αλλαγής του εαυτού, που επιτρέπει να είσαι κάθε στιγμή κάτι παραπάνω από αυτό που ήσουν πριν και κάτι λιγότερο από αυτό που θα είσαι μετά, να έχεις επομένως μια βιογραφία και μια προσωπική ιστορία, που δεν έχουν ούτε τα πράγματα, ούτε τα ζώα.

Με την έννοια, τέλος,  «να ζεις μέσα στον κόσμο» , να ζεις το παράδοξο των σχέσεων με τον άλλο μέσα σε ένα σύστημα κουλτούρας, εννοούμε μια μερική αμοιβαία αλλαγή της διϋποκειμενικότητας, που επιτρέπει στον εαυτό σου να είναι ο άλλος, να μπαίνει στη θέση του άλλου, χωρίς όμως, να συγχέεται με αυτόν.

Η υποκειμενικότητα δεν είναι ποτέ οριστικά δεδομένη, αλλά πρέπει να κατακτηθεί. Όπως λέει, ο F. Guattari^[4], η ανάδυση της υποκειμενικότητας συναρτάται με ατομικούς και συλλογικούς παράγοντες. Στους συλλογικούς εντάσσονται το κοινωνικό, η γλώσσα, οι συμβολισμοί, τα συναισθήματα, το πρόσωπο.

Η διεργασία της υποκειμενοποίησης, δηλαδή της κατάκτησης της υποκειμενικότητας, επιτρέπει την επεξεργασία των ψυχικών τραυμάτων αυτού του πρώιμα και πολλαπλά τραυματισμένου ατόμου, που αργότερα, ως τοξικομανής, περιθωριοποιήθηκε και έγινε αντικείμενο κοινωνικού αποκλεισμού.

** Θεραπεία απεξάρτησης**

Η ένταξη στο θεραπευτικό πλαίσιο της απεξάρτησης αποτελεί την πρώτη πράξη της ένταξης στην ομάδα των ομοτίμων του, μέσα στην οποία θα αναπτυχθούν σχέσεις επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της. Στην «ομάδα των ομοτίμων» ανήκουν όλοι όσοι βρίσκονται σε θεραπευτική διαδικασία μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο. Εδώ γίνεται ατομική ψυχοθεραπεία και πραγματοποιούνται όλες οι ομάδες, με βασικές τις ομάδες ψυχοθεραπείας, τις ομάδες τέχνης και τις ψυχοεκπαιδευτικές ομάδες.

Η ψυχοθεραπεία είναι το εργαλείο που επιτρέπει τη διαμεσολάβηση του κοινωνικού στο ατομικό και αντίστροφα, την ανίχνευση όλων εκείνων των λόγων, που έδρασαν σε πολλά επίπεδα, στη σχέση του ατόμου με το περιβάλλον του, το στενό, της οικογένειας και το ευρύτερο, της κοινωνίας, και διαμόρφωσαν τους όρους ελλειμματικότητας  του ψυχισμού του, δίνοντας στα ναρκωτικά τον ρόλο της «συγκολλητικής ουσίας» στα εσωτερικά κενά του. Αυτή η διερεύνηση του ψυχισμού οφείλει να ακολουθεί την ατραπό της Διαλεκτικής, προκειμένου να τον προσεγγίσει ως διαδικασία, που εμπεριέχει το πριν και το μετά, το παρελθόν ως ιστορία και το μέλλον ως δυνατότητα κα ταυτόχρονα ως ένα σύνολο σχέσεων, που επίσης εμπεριέχουν το πριν και το μετά της ιστορίας τους και των πολλαπλών, σε πολλά επίπεδα, αλληλοσυνδέσεων τους. Σ΄ αυτό το πριν από την εγκατάσταση της εξάρτησης οφείλει κατά κύριο λόγο να οργανώνει τις παρεμβάσεις της μια θεραπεία απεξάρτησης. Αυτές οι παρεμβάσεις, ακριβώς επειδή αποβλέπουν στην πραγματοποίηση αλλαγών στον τρόπο του σχετίζεσθαι και του κατανοείν, δεν μπορεί παρά να έχουν ψυχοθεραπευτικό χαρακτήρα. Από αυτό πηγάζει  η αναγκαιότητα της ψυχοθεραπείας  στη θεραπεία απεξάρτησης.

Με τον όρο «θεραπεία απεξάρτησης» δεν εννοούμε φυσικά τη «συντήρηση της εξάρτησης» δια μέσου της χορήγησης υποκαταστάτων. Η τελευταία αποτελεί σίγουρα μια μέθοδο αντιμετώπισης του προβλήματος, στη βάση της αρχής της «μείωσης της βλάβης» (harm reduction). Δεν συνιστά όμως «θεραπεία» με την κλασσική και ακριβή έννοια του όρου, παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις μερίδας επιστημόνων και της κυρίαρχης πολιτικής.

Η θεραπεία απεξάρτησης, μια διαδικασία διαρκών αλλαγών του εξαρτημένου, των ψυχολογικών λειτουργιών του και της συνολικής στάσης ζωής του, αποτελεί μια εμπειρία ζωής, που εμπεριέχει σε κάθε στιγμή το στοιχείο της δημιουργίας.

Στην ουσία της η ίδια η θεραπεία αποτελεί μια δέσμευση του εξαρτημένου να μπει σε μια περιπέτεια μέσα στην οποία θα αλλάξει ριζικά η ζωή του.

Στον τοξικομανή, με το τόσο εύθραυστο ψυχολογικό υπόστρωμα και τα μεγάλα ναρκισσιστικά ελλείμματα, έχει ιδιαίτερη σημασία η δημιουργία εκείνων των όρων που θα του επιτρέψουν να αντιμετωπίσει την εσωτερική του ανασφάλεια, χωρίς να καταφύγει στους συνήθεις μηχανισμούς κατοχής και ελέγχου του εξωτερικού αντικειμένου, δηλαδή της ψυχοτρόπου ουσίας και χωρίς να αναπτύσσει τις οικείες σ’ αυτόν αρνητικές συμπεριφορές αυτοσαμποτάζ των δυνατοτήτων του.

Μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, στο νέο πεδίο των σχέσεών του με πρόσωπα με τα οποία «μοιράζεται τη ζωή του», έχει τη δυνατότητα να επανεξετάσει στο φως του σήμερα το εσωτερικό πεδίο των σχέσεων του και να συναρθρώσει σε καινούργιες βάσεις, με τη μορφή της διαλεκτικής σπείρας, εξωτερικούς και εσωτερικούς δεσμούς.

Ψυχοθεραπεία

Μέσα από την ψυχοθεραπευτική διαδικασία που παίζει καταλυτικό ρόλο στην απεξάρτηση θα γίνει ικανός να λειτουργήσει με τον  λόγο  στο πλαίσιο της κλασικής ψυχοθεραπείας, αλλά και με τις  τέχνες , το δράμα, τη μουσική, τον χορό κ.α. στο πλαίσιο των «διαμεσολαβημένων» μορφών ψυχοθεραπείας.

Εκείνο που, κυρίως, έχει σημασία είναι η ανάλυση των ψυχικών μηχανισμών που διακυβεύονται σ’ αυτό το άτομο, γιατί αυτοί πολύ εύκολα «ξεχνιούνται» πίσω από τη συμπεριφορική πλευρά του. Οι τοξικομανείς^[5] ενσαρκώνουν την προσκόλληση στο συναίσθημα, στη συγκίνηση, στο σοκ, στην ανάμνηση της ύβρεως, αλλά και στην κατάργησή τους και όλο αυτό σε μια διάσταση όπου η γλώσσα αρκείται σε κάποιες λέξεις, ενώ αυτό που κυριαρχεί είναι η κατοχή και ο έλεγχος (του άλλου, της ουσίας). Η τοξικομανιακή πράξη, η επαναληπτική πράξη της χρήσης δεν χρειάζεται παρά μόνο τον λόγο της ανάγκης, το φτωχό λεξιλόγιο της συναλλαγής για τη χρήση, αφού η τοξικομανία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «η άλγεβρα της ανάγκης». Όπως χαρακτηριστικά λέει ο σπουδαίος ψυχίατρος της περίφημης κλινικής La Borde, Jean Oury «στην τοξικομανία είναι σαν να υπάρχει μια αποφυγή της γλώσσας».^[5Α]

Η διαδικασία της απεξάρτησης αποβλέπει στο να εισαγάγει αυτό το άτομο στο πεδίο της γλώσσας και της επιθυμίας, να το κάνει ικανό να εκφρασθεί με τον λόγο και να βγει απ’ το βασίλειο της ανάγκης, όπου το κρατά δέσμιο η εξάρτησή του. Να το κάνει ικανό να εκφράσει με τη βοήθεια της γλώσσας την ψυχική του οδύνη, που μέχρι τώρα παρέμενε ανείπωτη. Μέσα σ’ αυτή τη διαδικασία θα αποκτήσει τα ψυχικά μέσα που μπορούν να νοηματοδοτήσουν τα βιώματά του. Ο λόγος του εκφέρεται πια στα πλαίσια του ψυχοθεραπευτικού διαλόγου, όπου συναντιούνται η ποιητική λειτουργία της ψυχοθεραπείας με την ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Αυτόν τον λόγο, στην αρχή αποσπασματικό, ίσως ασύντακτο, γεμάτο χάσματα και παλινωδίες, και αργότερα πιο συγκροτημένο, πρέπει ο ψυχοθεραπευτής να τον αναλύσει, για να γνωρίσει καλύτερα τον θεραπευόμενο και να τον βοηθήσει να ανασυγκροτήσει την προσωπικότητά του. Μέσα από τη θεραπευτική σχέση που οικοδομείται ανάμεσά τους αποκτούν νόημα όλες οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Η ίδια η σχέση, καταλυτικής σημασίας για την ψυχοθεραπεία, εμπεριέχει πάντα κάποια μηνύματα, που πρέπει να τα συλλάβει και να τα ερμηνεύσει ο ψυχοθεραπευτής, για να προσδιορισθούν τα επόμενα βήματα της θεραπευτικής διαδικασίας με σεβασμό στο πρόσωπο του θεραπευόμενου. Η ψυχοθεραπεία των τοξικομανών πρέπει να διακρίνεται για την πρωτοτυπία της. «Η ιδιαιτερότητα της ψυχοθεραπείας των τοξικομανών βρίσκεται στο στοιχείο του αυτοσχεδιασμού, δηλαδή της πρωτοτυπίας».^[6] Αν γίνει ρουτίνα τότε μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες, γιατί επανεισάγει τον τοξικομανή στη ρουτίνα του παλιού τρόπου ζωής μέσα στις ουσίες, στη θανατηφόρα επανάληψη του ίδιου.

Ποιητική λειτουργία της ψυχοθεραπείας

Η ψυχοθεραπεία πρέπει να τον κινητοποιεί, να θέτει ερωτήματα και να ζητά απαντήσεις. Γι’ αυτό ο ψυχοθεραπευτής πρέπει να ακούει προσεκτικά τον λόγο του θεραπευόμενου και να παρεμβαίνει με ευελιξία, με διακριτικότητα, με έμπνευση και ανοιχτούς ορίζοντες ζωής.

Όπως λέει ο μεγάλος Καταλανός ψυχίατρος Τοσκεγιές^[7]: «Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία ακούμε πολύ προσεκτικά τον λόγο του άλλου, ακολουθώντας κυρίως τους δρόμους που η ποιητική λειτουργία της γλώσσας δεν παραλείπει ποτέ να ιχνηλατήσει… Ο ψυχοθεραπευτικός διάλογος φαίνεται πολύ διαφορετικός από αυτόν της συνηθισμένης καθημερινής ζωής… Μέχρις ενός ορισμένου σημείου, πρόκειται για έναν διάλογο που παρουσιάζει αναλογίες με εκείνον που ο ποιητής τείνει να κάνει με εκείνους που τον ακούν (να απαγγέλει το ποίημα)… Μπορούμε, βεβαίως, να επιλέξουμε να κάνουμε ή να μην κάνουμε παρεμβάσεις σε αυτόν τον ανοιχτό διάλογο. Οι παρεμβάσεις, που πρέπει να γίνονται με σεμνότητα και με ακριβείς τεχνικές, δεν χρησιμεύουν παρά στο να βοηθούν τον παράγοντα του προφορικού λόγου – το υποκείμενο του λόγου που εμείς ακούμε – να υπερπηδά τα εμπόδια που συναντά και εν μέσω των οποίων βρίσκεται και μερικές φορές «ο ίδιος» χάνεται».^[8]

Με εργαλείο, λοιπόν, την ψυχοθεραπεία κινητοποιούνται οι δυνάμεις της αλλαγής. Η αλλαγή αφορά στις ψυχικές του λειτουργίες, τους μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιεί, τον τρόπο που σκέφτεται, που εκφέρει τον λόγο του, που εκφράζει τα συναισθήματά του, που δρα, που σχετίζεται, που οργανώνει τη ζωή του.

Ψυχοθεραπεία και Τέχνη

Μέσα σ’ αυτή λοιπόν τη διαδικασία της απεξάρτησης, που οι βασικοί πυλώνες της είναι η ψυχοθεραπεία (ατομική και ομαδική), η τέχνη και η ψυχοεκπαίδευση (μέσα από τις διάφορες ομάδες), καθώς και η συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι (στην τελευταία φάση της θεραπείας) ο θεραπευόμενος γίνεται ικανός να αποδεχθεί τον εαυτό του και τον άλλο, να δημιουργήσει σχέσεις επικοινωνίας και να λειτουργήσει συλλογικά, να εκφράσει τα συναισθήματά του, να αναπτύξει τη δημιουργικότητά του, να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή του, να γεμίσει τα εσωτερικά κενά του, να ανακαλύψει νέες πηγές ικανοποίησης, να διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες, να συγκροτήσει τελικά μια νέα, ψυχοκοινωνική ταυτότητα και να διαμορφώσει ένα νέο τρόπο ζωής, χωρίς ουσίες, χωρίς φυγές, με αξίες και στόχους, να ανακαλύψει, με άλλα λόγια, την ποιητική πλευρά της ζωής.

Σε τελευταία ανάλυση, όλο το έργο που παράγεται μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο της απεξάρτησης δια μέσου της ψυχοθεραπείας, της τέχνης–θεραπείας, της ψυχοεκπαίδευσης και των κάθε τύπου δρώμενων, συμβάλλει στην πραγμάτωση του βασικού στόχου της θεραπείας όπως τον ορίζει ο Φουκώ, ως «επιμέλεια εαυτού». Συμβάλλει στη  μεταμόρφωση  του θεραπευόμενου μέσα από την εγγραφή του σε δύο πεδία, στα οποία ήταν αδύνατον πριν να λειτουργήσει. Στο πεδίο της διυποκειμενικότητας, δηλαδή της κοινωνικότητας, της σχέσης με τον Άλλο και στο πεδίο της χρονικότητας, της οριοθέτησης στον χρόνο μέσα στον χώρο του πλαισίου, στο «εδώ και τώρα». Το έργο που παράγεται μέσα στο πλαίσιο, παραπέμπει πάντα στον εσωτερικό ψυχικό χώρο του θεραπευόμενου και ταυτόχρονα στον διαψυχικό χώρο της ομάδας. Αυτή η διαλεκτική σχέση ενδοψυχικού–διαψυχικού δίνει πλούσιο υλικό, που μπορεί να το επεξεργασθεί η ομάδα, δίνοντας ακόμα μεγαλύτερη ώθηση στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

Μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, συμπληρωματικά στην κλασική ψυχοθεραπεία, ατομική και ομαδική, λειτουργούν και οι ομάδες Τέχνης. Μέσα σ’ αυτές ο θεραπευόμενος εισάγεται στη διαδικασία της συμβoλοποίησης, αναγκαία για την εγγραφή του στον κόσμο της κουλτούρας. Στην ομάδα Τέχνης κάθε θεραπευόμενος εκφράζεται καλλιτεχνικά και δημιουργεί το έργο του. Με αυτό το έργο εκφράζει τα συναισθήματά του με την εικόνα, το γλυπτό, τη φωτογραφία, τον χορό, το θέατρο. Γιατί η δημιουργικότητα είναι έμφυτη σε κάθε ζωντανό όν, όπως λέει ο Winnicot. «Είναι ένας τρόπος αντίληψης που δίνει στο πρόσωπο το αίσθημα ότι η ζωή αξίζει τον κόπο να τη ζει κανείς».^[9]

Γιατί η τέχνη αποτελεί ένα κάλεσμα για το νέο, το υψηλό, το πανανθρώπινο. Μέσα από αυτό το κάλεσμα ο θεραπευόμενος εξοικειώνεται με τη συνέχεια της ανθρώπινης ιστορίας και κατακτά το αίσθημα της συνέχειας, της ταυτότητας και γενικά της ύπαρξής του, υπερβαίνοντας διαλεκτικά το αίσθημα της ασυνέχειας και του κατακερματισμού, που χαρακτηρίζει την ταυτότητά του ως εξαρτημένου.

Απ’ αυτήν την άποψη η Τέχνη δεν είναι απλώς ένα εργαλείο με θεραπευτικό χαρακτήρα, αλλά ένας δυναμικός παράγοντας αλλαγής, σύγκρουσης με το παλιό, τη ρουτίνα, το κατεστημένο, ένας παράγοντας χειραφέτησης, ένας επαναστατικός, τελικά, παράγοντας. Είναι ένα ταξίδι σ’ έναν κόσμο συγκίνησης και γνώσης, όπου το εφήμερο γίνεται διαχρονικό και το προσωπικό γίνεται πανανθρώπινο. Μαζί με την ψυχοθεραπεία, σε διαλεκτική σχέση μαζί της, αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο αναδόμησης της ταυτότητας, μεταμόρφωσης του ατόμου σε κοινωνικό υποκείμενο, ικανό να ζήσει χωρίς ουσίες και χωρίς φυγές, ικανό να πάρει τη μοίρα του στα χέρια του, ικανό να σχεδιάζει τη ζωή του με ορίζοντα το μέλλον, ικανό να λειτουργεί με έμπνευση την ποίηση της δημιουργίας σε όλα τα επίπεδα.

Βιβλιογραφικές αναφορές

• [1] G. Pirlot “Psychanalyse des Addiction”, ed. Armand Colin, 2009, σελ. 30-34.

• [2] A. Ehrenberg «Η κούραση να είσαι ο εαυτός σου. Κατάθλιψη και κοινωνία», εκδ. του Εικοστού Πρώτου, 2013, σ. 257.

• [3] T. Bottai, L. Cotton “Création artistique, pathologie mentale et traitements psychotropes. Antinomies?” Revue supplement à Nervure, Journal de Psychiatrie. Tome XVII, No 5, Juin 2004.

• [4] F. Guattari «Οι τρεις οικολογίες», εκδ. Αλεξάνδρεια, 1991, σελ. 58.

• [5],[5Α] Jean – Louis Chassaing “Drogue et langage” ed. érès, 2011, σ. 278-279.

• [6] Michelle Kunz “Les toxicomanes” ed. L’ Harmattan, 1998, σ. 206-207.

• [7] François Tosquelles “Fonction poétique et psychothérapie” ed. Érès, 2003, σ. 15. Ο Φρανσουά Τοσκεγιές (FrançoisTosquelles) υπήρξε διευθυντής της κλινικής St. Alban, που κατέφυγε στη Γαλλία κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Υπήρξε πολύ στενός συνεργάτης του Ζαν Ουρύ (Jean Oury), διευθυντή της κλινικής La Borde, ο οποίος τον θεωρούσε ως τον σημαντικότερο εκπρόσωπο της θεσμικής ψυχοθεραπείας (psychothérapie institutionelle), η οποία στηρίζεται στον φροϋδισμό και τον μαρξισμό. Περισσότερες λεπτομέρειες στο πολύ ενδιαφέρον αφιέρωμα στην «θεσμική ψυχοθεραπεία» του περιοδικού «Σύναψις» Νο 34, 2014, τομ. 10.

• [8] Βλ. 5, σ. 281.

• [9] D. Winnicot “Jeu et réalité” Folio essays, 1975.