Η ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΗΣ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ ΜΑΣ

Περίληψη

Ο πολιτισμός μπορεί να ιδωθεί ως τρόπος αντιμετώπισης του απρόβλεπτου της ζωής και του προβλεπτού του θανάτου των ευάλωτων, εφήμερων και ατελών υπάρξεων που είμαστε οι άνθρωποι. Η ατομική, ομαδική και ιστορική εμπειρία της αποτυχίας των ανθρώπινων σχεδίων, αποδεικνύουν συνεχώς αυτό που δεν αντέχουμε να ξέρουμε: την πολυπλοκότητα και την κυκλωματική πολυεπίπεδη φύση των φυσικών και κοινωνικών διαδικασιών, καθώς  και την τεράστια σημασία που έχει αυτό που αγνοούμε. Η αδυναμία πρόβλεψης χαρακτηρίζει την ανθρώπινη συνθήκη. Επιπλέον, όπως δηλώνεται από τη  σύγχρονη επιστήμη, το απρόβλεπτο φαίνεται να είναι χαρακτηριστικό του ίδιου του σύμπαντος και της κοσμικής δημιουργίας. Η αβεβαιότητα είναι το νοητικό και συναισθηματικό αποτύπωμα της  γνώσης που έχω  για τα είδη της αγνοίας μου: αυτό που δεν ξέρω, αυτό που  δεν είναι δυνατόν να γνωρίσω, αυτό  που δεν γνωρίζω αλλά ξέρω, αυτό  που καθορίζει τι μπορώ να γνωρίσω.  Ωστόσο, όπως μας λέει η θεωρία της πρόσδεσης, η ισορροπία μεταξύ βεβαιότητας και αβεβαιότητας είναι σημαντική για την ατομική μας εξέλιξη. Είναι επίσης σημαντική για τη συνάντηση μας  με τον άλλον εν γένει, αλλά  ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας. Η βεβαιότητα επιτρέπει την ανάδυση της βασικής εμπιστοσύνης και η αβεβαιότητα επιτρέπει τη συνάντηση των υποκειμένων αυτή καθαυτή.

**Λέξεις Κλειδιά: ** απρόβλεπτο, πολυπλοκότητα, αβεβαιότητα, άγνοια, ασυνείδητο, ασυνείδητος νους.

Είμαστε πλάσματα εφήμερα, ατελή και ευάλωτα και οι πολιτισμοί που κτίσαμε μπορεί να ιδωθούν ως τρόπος αντιμετώπισης του απρόβλεπτου. Απότοκος της προσπάθειας για έλεγχο της ζωής και των συνθηκών της, κατά πρώτο λόγο, του ανεξέλεγκτου της φύσης και κατά δεύτερον, του ανεξέλεγκτου των άλλων ανθρώπων.  Με αυτή την έννοια ο πολιτισμός μπορεί, επίσης, να εννοηθεί ως ανταπόκριση στο  βέβαιον του θανάτου. Σύμφωνα με έναν αστρονόμο  η ίδια η νοημοσύνη είναι η απάντηση της ζωής στο απρόβλεπτο.

Ωστόσο το απρόβλεπτο δεν είναι μόνο στοιχείο της ζωής εν γένει που ανατρέπει τα ανθρώπινα σχέδια αλλά συχνά το απρόβλεπτο είναι αποτέλεσμα αυτών των σχεδίων και των πρακτικών που χρησιμοποιήθηκαν. Όσο μεγαλύτερη είναι η πολυπλοκότητα που ενέχεται σε μια ανθρώπινη ενέργεια, τόσο πιθανότερη είναι η απρόβλεπτη κατάληξη της. Η ιστορία βρίθει από τέτοια γεγονότα όπως και η καθημερινή μας ζωή.  Μια τέτοια κατάληξη π.χ, για τα σχέδια και τις πρακτικές των ανθρώπων που συμμετείχαν στο κτίσιμο της, ήταν η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Η αδυναμία πρόβλεψης διακρίνει την ανθρώπινη συνθήκη σε όλες της τις εκδοχές.  Με μια γενική έννοια, αυτό που μας συμβαίνει και αυτό που συμβαίνει στον κόσμο, είναι  σε μεγάλο βαθμό απροσδόκητο και  ανεξέλεγκτο και πάντα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να εκπλήσσεται κανείς. Είμαστε μέρος ενός πολύπλοκου κόσμου  όπου όλα βρίσκονται σε επικοινωνία και σε  διαντίδραση, εν κινήσει, αυτό που κάνουμε αλλάζει τον κόσμο, αλλά  και εμάς, με τρόπο που σχεδόν ποτέ δεν συμπίπτει με την πρόθεση μας.

Τι εννοούμε με τον όρο πολυπλοκότητα;

Εξαιρετικής πολυπλοκότητας πράγμα είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος, αυτός μέσω του οποίου προσπαθούμε να καταλάβουμε τον κόσμο. Είναι μια συσκευή φυσικοχημική στις αλληλεπιδράσεις της, βιολογική στην οργάνωση της, ανθρώπινη στις πνευματικές και ψυχικές της δραστηριότητες. Οι φυσικές, βιολογικές και ψυχικές της όψεις είναι  αδιαχώριστες. Η παραμικρή αντίληψη ή σκέψη συνδέεται με σύνθεση πρωτεϊνών και αμέτρητες μεταβολές ηλεκτρικής ισορροπίας. Μέσα της συνενώνει όλες τις πτυχές της πραγματικότητας. Ομφαλό του κόσμου την ονομάζει ο Σοπενάουερ.

Η βιολογική του οργάνωση, πχ συνδυάζει ακεντρικότητα/ πολυκεντρικότητα /αναρχία/πολυαρχία/ ιεραρχία/εξειδίκευση/ πολυαρμοδιότητα/ανειδίκευση, συμπληρωματικότητα/ανταγωνιστικότητα κλπ κλπ. Η νευρο-εγκεφαλική αυτή συσκευή μπορεί να θεωρηθεί ότι επιλύει συνεχώς προβλήματα με την τεράστια ικανότητα επεξεργασίας που έχει. Έχει επίσης δυνατότητες επίλυσης του απρόβλεπτου.

Δυο έννοιες μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη λειτουργία του στην επίλυση προβλημάτων, το πρόγραμμα και η στρατηγική. Το πρόγραμμα είναι μια καθορισμένη σειρά ενεργειών που πυροδοτείται από ένα σήμα. Η πληροφορία δεν μπορεί να αναγνωστεί  παρα μόνο σε σταθερά πλαίσια, δηλαδή κώδικες, σχήματα, επαναλαμβανόμενα γεγονότα. Ο εγκέφαλος διδάσκει ότι η γνώση πρέπει να διαθέτει βεβαιότητες , δηλαδή σταθερές, ώστε να επιλύει το αβέβαιο. Η στρατηγική είναι κάτι που αλλάζει συνεχώς στη διάρκεια της δράσης, η οποία τροποποιείται συνεχώς. Προϋποθέτει την δυνατότητα τροποποίηση της δράσης βάσει του αγνώστου ή του νέου, τη δυνατότητα χρήσης του γνωστού και του άγνωστου,^[1] και όλο αυτό  με τρόπο  ώστε να υποστεί το ελάχιστο και να χρησιμοποιήσει στο μέγιστο τις δυσκολίες, τις αβεβαιότητες και τις τυχαιότητες του παιχνιδιού. Όταν από τη θάλασσα του θορύβου αποσπάσει μια πληροφορία, για μια στιγμή μόνο, είναι μια νίκη απέναντι στο αβέβαιο. Η στρατηγική  ενέχει πάντα την πιθανότητα λάθους από σφάλμα, άγνοια ή κακοτυχία ( Μορέν, 200:125).

Το πολύπτυχο  εγκέφαλος/πνεύμα/ψυχή (εμβαπτισμένου πάντα εντός του πολιτισμικού του υπόβαθρου), βρίσκεται μέσα σε ένα έμβιο όν, το οποίο, όπως και τα έμβια όντα γενικά, βιολογικά έχει κάποια δυνατότητα πρόβλεψης.

Το έμβιο όν θεωρείται ότι φέρει με ολογραμμικό τρόπο το σύμπαν μέσα του, γεγονός που του επιτρέπει στον υπολογισμό του εξωτερικού του κόσμου, άρα του επιτρέπει κάποια πρόβλεψη. Όπως λέει ο Μορέν, «το αυτό-οικο-οργανούμενο όν κατοικείται με τρόπο προ-γνωστικό από τον κόσμο στον οποίον κατοικεί.» (Μορέν, 200:74). Αν τα γονίδια περιέχουν, υπο μορφή πληροφοριών το ολόγραμμα του ίδιου του όντος, με κάποιο τρόπο στην ολονομική ενότητα του, το ον ενέχει την οργάνωση του κόσμου στον οποίο ζει. (Ακόμη) και ο  βάτραχος έχει μια ιδέα τι είναι το περιβάλλον για αυτόν.

Απέναντι λοιπόν σε αυτή την πολυπλοκότητα η σκέψη μας  έχει πολλά εμπόδια να υπερπηδήσει για να γίνει αντάξια πολύπλοκη, ή, όπως θα έλεγε ο Bateson, η λογική της να ταιριάζει με  την πολυπλοκότητα του κόσμου. Πρέπει ωστόσο  να δεχτεί, να αναγνωρίσει τα πεδία που αγνοεί και να μάθει  να τα συνυπολογίζει, πράγμα πολύ σημαντικό, στη διαμόρφωση της.

Αν η εμπειρία μας είναι μια πηγή της γνώσης μας, οι αισθήσεις μας που συλλαμβάνουν τον κόσμο έχουν ουδούς, κατώφλια. Τα αισθητήρια δηλαδή όργανα μας έχουν περιορισμούς  ως προς  τις διαφορές προς τις οποίες  τα όργανα αυτά μπορούν να ανταποκριθούν. Πολύ μικρές ή πολύ βραδείες διαφορές δεν γίνονται αντιληπτές. Υπόηχοι, υπέρηχοι, μικρόβια, αστέρια. Η γνώση μας κάθε στιγμή θα είναι λοιπόν η λειτουργία των ορίων των μέσων αντίληψης που διαθέτουμε. Ο Bateson λέει ότι η γνώση μας καθορίζεται, καταρχήν, βιολογικά (Μουρελή, 2002). Αν κρίνουμε επίσης τα πράγματα από την επιμονή μας στο οφθαλμοφανές, ότι δηλαδή ότι είναι ορατό, δηλαδή αντιληπτό, μας πείθει για την «αλήθεια του», θα αναγνωρίσουμε την τάση για αποπλάνηση από την πλευρά των αισθήσεων μας.

Βέβαια επεκτείναμε τα όρια κάνοντας  μικροσκόπια και τηλεσκόπια, αλλά παρολαυτά, η προηγούμενη πρόταση παραμένει αληθινή. Έχουμε πάντα να αντιμετωπίζουμε αυτό που έχει να αντιμετωπίσει και ο βάτραχος, των αναλογιών τηρουμένων.  Ο βάτραχος μπορεί να αντιληφθεί μόνον αντικείμενα που κινούνται μέσα στο οπτικό του πεδίο, σε μια οπτική γωνία 10 μοιρών. Αν δεν κινηθεί το έντομο, ο βάτραχος δεν το βλέπει .

Πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια για ότι εκφράζεται με τον όρο ασυνείδητος νους. Μέρος του ασυνείδητου νου είναι το Φροϋδικό ασυνείδητο, που προέρχεται από την απώθηση απαράδεκτων και ανυπόφορων ορμών, επιθυμιών, σκέψεων, αναπαραστάσεων. Το ασυνείδητο, με αυτή την έννοια, είναι το παιδικό, πηγή καθορισμών και απρόβλεπτων συμβάντων  για τη συνείδηση μας. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος  προσπαθεί πολλά χρόνια για την προαγωγή του στην εργασία και όταν φτάνει να την κατακτήσει, κάτι του συμβαίνει και τη χάνει. Κάτι απρόβλεπτο.

Μέρος επίσης του ασυνείδητου νου είναι μη απωθημένα στοιχεία, όπως πχ προλεκτικά βιώματα που είχαμε  πριν κατοικήσουμε τη γλώσσα ή, μάλλον, πριν μας κατοικήσει εκείνη. Είναι αυτά που ο Bollas ονόμασε unthought known: αυτό που γνωρίζουμε αλλά δεν μπορούμε να το σκεφτούμε (Bollas, 1989).

Η σύγχρονη νευροφυσιολογία, η οποία αναφέρεται στον ασυνείδητο νου,  εντάσσει   σε αυτόν διάφορες λειτουργίες, η πιο γνωστή από τις οποίες είναι η άδηλη ή διαδικαστική μνήμη. Η άδηλη ή διαδικαστική μνήμη, οποία δεν εξαρτάται  από την επίγνωση ή από γνωστικές διεργασίες, μας επιτρέπει να κάνουμε δράσεις, όπως το δέσιμο της γραβάτας, η γραφή ή η ποδηλασία, ενώ δεν τις σκεφτόμαστε συνειδητά.

Στο κέντρο του  ματιού μας υπάρχει το τυφλό σημείο. Το τυφλό σημείο, γνωστό και σαν σκότωμα, είναι ένα κενό στο οπτικό πεδίο και αντιστοιχεί στο σημείο στο οποίο σχηματίζεται το οπτικό νεύρο. Ο εγκέφαλος συμπληρώνει αυτό το κενό με στοιχεία από τη γύρω περιοχή και πληροφορίες από το άλλο μάτι, κι έτσι δεν γίνεται αντιληπτό σε κανονικές συνθήκες.

Το τυφλό σημείο στο κέντρο του ματιού αποτελεί μια μεταφορά για το πώς εμείς οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε τις σχέσεις μας.  Ένα  σύνηθες κεντρικό τυφλό σημείο αφορά στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Αντιλαμβανόμαστε τη συμπεριφορά του άλλου αλλά όχι τη δική μας εκτός αν αναστοχαστούμε πάνω σε αυτό, που η συμπεριφορά των άλλων μας πληροφορεί σχετικά με μας. Όπως επίσης, εμείς το  γνωρίζουμε πολύ καλά, αγνοούμε εντελώς τη συμβολή της συμπεριφοράς μας στα συστήματα των σχέσεων μέσα στα οποία ζούμε, καθώς και την επίδραση των συστημάτων επάνω μας, αν δεν στοχαστούμε σχετικά.

Μιλώντας για πεδία άγνοιας, διαπιστώνουμε  διαφόρων ειδών άγνοιες και διαφόρων βαθμών και τρόπων προσβασιμότητας και σχέσης, όσον αφορά τη συνείδηση.

Επιχειρώντας απλά μια αναφορά, καθόλου πλήρη, θα συνοψίσω τα βασικά είδη άγνοιας που αντιλαμβάνομαι.

• Η άγνοια που οφείλεται στους περιορισμούς των αισθήσεων μας.

• Η άγνοια που αφορά στις ασυνείδητες ψυχικές, πνευματικές, σωματικές και ιστορικές  πλευρές της ύπαρξης μας.

• Η άγνοια που αφορά τις κυκλικές και πολύπλοκες διαντιδράσεις μας με τους άλλους.

• Η άγνοια των οικολογικών, κοινωνικών, πολιτισμικών κ.α συστημάτων μέσα στα οποία ζούμε και συμμετέχουμε με τρόπους που επίσης αγνοούμε.

• Η άγνοια που δεν θα εκλείψει ποτέ καθόσον η γνώση θα είναι παντοτινά ατελής.

Ο προβληματισμός, σχετικά με τη σκέψη και τη γνώση, στον καιρό μας, έχει αποκτήσει μια ριζική ποιότητα,  ενώ ταυτόχρονα διανοίγονται δρόμοι, ίσως πιο καθαρά από ποτέ, για την ανάπτυξη της  πολύπλοκης σκέψης, που, ενδεχομένως, θα γεννήσει μια πολυδιάστατη γνώση. Στον αιώνα μας έχει διαρραγεί η πίστη στα θεμέλια της γνώσης και έχουν αρχίσει να διαφαίνονται τα όρια της. Η φυσική προσεγγίζει ένα τύπο αλήθειας για την οποία δεν ισχύει η αρχή της μη αντίφασης: το φως είναι σωματίδιο, είναι και κύμα∙ το θεώρημα του Gοdel βάζει, με την αυτοαναφορά, την απροσδιοριστία στην καρδιά κάθε θεωρίας. Καμιά θεώρηση δεν μπορεί να βρει μέσα της την απόδειξη της εγκυρότητας της. Ούτε η εμπειρία ούτε η λογική μπορούν να εξασφαλίσουν ένα βέβαιο θεμέλιο στη γνώση. Την ίδια στιγμή η σχέση μας με την πραγματικότητα μπαίνει σε κρίση. Μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματικότητα; Τι είναι αυτό που αποκαλούμε πραγματικότητα, αν  όπως λέει Heinz von Foester,  ο κόσμος όπως τον αντιλαμβανόμαστε είναι η δική μας επινόηση, η όπως διατείνεται ο Bateson, ότι  οι νόμοι του σύμπαντος είναι βαθιά κρυμμένοι μέσα στα μάτια μας (Μουρελή, 2002).

Το ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον διαμορφώνεται – σε κάποιο βαθμό- από τον εαυτό μας (στην ψυχωση διαμορφώνεται σε μεγαλο βαθμό) , το πολύπλοκο σύστημα συνειδητού και ασυνείδητου που είναι ο εαυτός μας, το ξέραμε και από την ψυχανάλυση.  Επίσης αποτελεί παλιό φιλοσοφικό θέμα. Όμως σήμερα ο ριζοσπαστικός κοστρουκτιβισμός έρχεται να τοποθετήσει το θέμα σε μια ολοσχερώς ριζική  βάση: θεωρεί ότι ψυχικά/νοητικά/σωματικά επινοούμε τον κόσμο, αυτόν που μας έχει διαμορφώσει.

Η κυκλική και κυκλωματική φύση των ίδιων των διατυπώσεων και των ερωτημάτων, μας συνταράσσει και  μας παραλύει. Μπορούμε ενδεχομένως να κινηθούμε προς μια πιο σύνθετη σκέψη; Οι παλιές διχοτομήσεις καταρρέουν και δίνουν τη θέση τους σε σύνθετες διατυπώσεις. Πχ η ύλη δεν είναι πλέον η βάση κάθε φυσικής πραγματικότητας καθόσον περιέχει  άυλες πραγματικότητες, όπως η πληροφορία και η οργάνωση. Διατυπώσεις που κάνουν τις σύγχρονες επιστήμες να τρίζουν.

Παράδειγμα, η ιατρική.

Η ιατρική κάθεται πάνω σε τρεις διχοτομήσεις. Διχοτομεί το σωματικό από το ψυχικό, το άτομο από το πλαίσιο και το γιατρό από τον ασθενή. Επιπλέον, κατατέμνει τον εαυτό της σε διάφορες ειδικότητες, χάνοντας  έτσι οποιαδήποτε δυνατότητα να κατανοήσει, ότι χαρακτηρίζει την  αυτοποιητική ενότητα/ πολλαπλότητα που είναι ο άνθρωπος.  Θα πρέπει να συνθέσει τα κομμάτια, να ανατρέψει τις διχοτομήσεις, πράγμα που μόνο η διεπιστημονική συνεργασία μπορεί να κάνει.

Αν η αβεβαιότητα λοιπόν είναι η ανταπόκριση της συνείδησης στην πολυπλοκότητα από τη μια και στην άγνοια από την άλλη, αποτελεί συνθήκη βιώσιμη για τους ανθρώπους;

Το ξέρουμε από την εμπειρία της ζωής μας αλλά και η  θεωρία της πρόσδεσης μας το λέει καθαρά. Το υποκείμενο χρειάζεται να έχει κάποιες βεβαιότητες για να αντιμετωπίσει το απρόβλεπτο του εαυτού του και των σχέσεων του. Μια ασφαλής πρόσδεση στην αρχή της ζωής μας εξοπλίζει με το δυναμικό μιας ριζικής βεβαιότητας για να αντιμετωπίσουμε το απρόβλεπτο που καιροφυλακτεί παντού.

Το ίδιο, νομίζω, αφορά και τη σχέση που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας. Απαιτείται η ανάπτυξη της βασικής εμπιστοσύνης για να μπορέσει  να αναπτυχθεί η ικανότητα για διερεύνηση και ανταπόκριση στο απρόβλεπτο που συνιστά η ψυχοθεραπεία για τα άτομα και τις οικογένειες. Άραγε έχουμε σκεφτεί αρκετά την ψυχοθεραπεία σαν διαδικασία συνάντησης, των προσερχόμενων  με το απρόβλεπτο; Το απρόβλεπτο που συνιστά η σκέψη μας και αποκαλύπτει η οπτική μας. Ευχής έργον είναι, οι προσερχόμενοι να μπορέσουν  να συναντούν  το απρόβλεπτο, που έχει πηγή τους ίδιους, άτομα ή οικογένειες,  στη σχέση τους με τον κόσμο.

Ως ψυχοθεραπευτές έχουμε ανάγκη από κάποιες βεβαιότητες, για να γίνουμε ικανοί να αντιμετωπίζουμε το απρόβλεπτο που συνιστά κάθε προσερχόμενο σύστημα. Χρειαζόμαστε τα σχήματα και τις λογικές που δίνει η εκπαίδευση μας, την επανάληψη γεγονότων που φέρνει η εμπειρία, τη γνώση των δικών μας ατομικών προτύπων και σχημάτων, το αίσθημα της βεβαιότητας που μας δίνουν όλα αυτά είναι απαραίτητο, για είμαστε αρκετά ανοιχτοί να συναντηθούμε με το απρόβλεπτο που συνιστά, και προκαλεί ίσως σε μας, ο άλλος. Βασική βεβαιότητα αποτελεί, θεωρώ,  η δική μας πίστη στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας, ότι αποτελεί ένα δρόμο γνώσης και αλλαγής, ένα δρόμο διεύρυνσης των επιλογών, που  όσο τον βαδίζει κανείς ο δρόμος αυτός διανοίγεται μπροστά του.

[1] Έτσι ακριβώς έχει ορίσει ο von Neumann το παιχνίδι.

Βιβλιογραφία

Bollas,C. (1989). The shadow of the object. Columbia University Press.

Μορέν, Ε. (2001). Η ΜΕΘΟΔΟΣ. 3. Η γνώση της γνώσης. Αθήνα: Εκδόσεις του εικοστού αιώνα.

Μουρελή, Ε. (2002). Αναφορά στο έργο του Gregory Bateson. Μετάλογος, 1, σελ. 24-42.