ΠΟΛΛΟΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ: ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ «ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟΥ ΕΑΥΤΟΥ» ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Περίληψη

Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται μια άσκηση που αξιοποιούμε στα πλαίσια της εκπαίδευσης θεραπευτών με στόχο την κατανόηση της έννοιας του πολυφωνικού εαυτού. Οι εκπαιδευόμενοι θεραπευτές μαθαίνουν να εντοπίζουν διαφορετικές φωνές σε αυτοβιογραφικές συνεντεύξεις, ημερολόγια και γράμματα βάσει της μεθοδολογίας που ο William Stiles εφαρμόζει σε θεραπευτικές συνεντεύξεις. Εφοδιασμένοι με αυτή τη γνώση, οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να  βοηθούν στην ενίσχυση ‘νέων φωνών’, αλλά και στην ανάδειξη μιας τουλάχιστον αναστοχαστικής φωνής ή μετα-θέσης στην αφήγηση των θεραπευόμενων. Η φωνή αυτή διευκολύνει τον εσωτερικό διάλογο και βοηθά στη συνεχή προσπάθεια των πολλών εσωτερικών συγγραφέων για συνοχή στην αφήγηση.

Λέξεις Κλειδιά: Πολυφωνικός εαυτός, νέες φωνές, μετα-θέση, εκπαιδευτικές ασκήσεις. «Αν ακούσεις μέσα σου μια φωνή να λέει ‘δεν μπορείς να ζωγραφίσεις’ τότε χωρίς δισταγμό ζωγράφισε, κι η φωνή αυτή θα σιωπήσει».
Vincent Van Gogh.

Πλαίσιο

Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται μια άσκηση που σχεδιάσαμε και αξιοποιούμε στην εκπαίδευση συστημικών θεραπευτών προκειμένου να γίνει πιο σαφής η έννοια της πολυφωνικότητας στην αφήγηση^[1]. Διαφορετικού τύπου ασκήσεις με στόχο την εξοικείωση μεταπτυχιακών φοιτητών με ιδέες που σχετίζονται με το διαλογικό εαυτό και την πολυφωνικότητα, έχουν προταθεί από τους Reed (2010), Stratton (2007) και Tseliou (2007) μεταξύ άλλων.

Πολυφωνικός και διαλογικός εαυτός

Οι περισσότεροι μελετητές της έννοιας του διαλογικού εαυτού στο χώρο της ψυχοθεραπείας εμπνέονται από τις ιδέες του Bakhtin, Ρώσου μελετητή της λογοτεχνίας, ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι στα έργα του Dostoevsky ο ‘συγγραφέας’ δεν είναι ένας αλλά πολλοί (Bakhtin, 1973, 1981). Οι συγγραφείς ταυτίζονται με τους βασικούς ήρωες, καθένας από τους οποίους έχει τη δική του φωνή, εκφράζει τη δική του άποψη και κοσμοθεωρία. Αντίστοιχα και ο θεραπευόμενος δεν ενέχει έναν αλλά πολλούς ‘συγγραφείς’ που βρίσκονται μεταξύ τους σε διαλογική σχέση και δημιουργούν μια πολύπλοκη αφηγηματική οργάνωση. Οι άνθρωποι είναι ικανοί να αφηγούνται τις ιστορίες τους από πολλές διαφορετικές θέσεις (positions) που σχετίζονται τόσο με το χρόνο όσο και με το χώρο. Όσο αφορά το χρόνο, ο εαυτός ως συγγραφέας  «μπορεί να φανταστεί το μέλλον και να ανακατασκευάσει το παρελθόν» (Sarbin, 1986, σ. 18). Όσον αφορά το χώρο, ο εαυτός αποτελείται από πολλά κομμάτια ή φωνές που καταλαμβάνουν ξεχωριστές θέσεις και συνδιαλέγονται επιπρόσθετα και με τις θέσεις άλλων εαυτών (Hermans, 2004)

Το ότι ο εαυτός είναι πολυφωνικός το έχει καταδείξει πολύ χαρακτηριστικά η κλινική παρατήρηση και έρευνα στην ψυχοπαθολογία, όπως συζητούν στην εισαγωγή του βιβλίου τους οι Hermans and Dimaggio (2004) .  Η αποσυνδετική ή διασχιστική διαταραχή ταυτότητας (παλιότερα γνωστή ως «διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας») αποτελεί την παθολογική πλευρά ενός διαλογικού εαυτού. Εκεί οι διαφορετικές φωνές δεν αναγνωρίζουν η μία την άλλη ως διαφορετικές θέσεις στο χώρο και δεν βρίσκονται σε διάλογο μεταξύ τους, δεν υπάρχει συνεργασία και αλληλεπίδραση. Σε έναν λειτουργικό διαλογικό εαυτό, οι φωνές δρουν ως πρόσωπα σε μια εξελισσόμενη αφήγηση όπου το καθένα διεκδικεί το χώρο του. Το ποια φωνή ή φωνές θα είναι πιο κυρίαρχες εξαρτάται και από τις εξωτερικές φωνές, από την ιστορία του ατόμου και τις συλλογικές ιστορίες οικογενειών, ομάδων, κοινοτήτων και κουλτούρας μέσα στα οποία έχει μεγαλώσει και ανήκει (Hermans, 2004).

Στον ευρύτερο χώρο της συστημικής και οικογενειακής θεραπείας, οι σύγχρονες διαλογικές προσεγγίσεις όπως εκείνες των Ηarlene Anderson και Ηarold Goolishian, Tom Andersen, Karl Tomm, και Jacob Seikkula (βλ. Hoffman, 2002; Mc Namee & Gergen, 1992)  τονίζουν τη σημασία του διαλόγου που ανοίγει χώρο για το ανείπωτο, αλλά και τη σημασία της εσωτερίκευσης ενός εξωτερικού διαλόγου που παρέχει νέες οπτικές και επιτρέπει σε ‘νέες’ εσωτερικές φωνές να ακουστούν. Ιδιαίτερη σημασία έχει για μας η δουλειά της  Peggy Penn, η οποία αξιοποιούσε την ιδέα του διαλογικού εαυτού εμπνεόμενη κυρίως από την έννοια της αφηγηματικής πολλαπλότητας (narrative multiplicity) (Penn & Frankfurt, 1994), όπως τη διατύπωσε ο Gergen (Gergen & Kaye, 1992). Η Penn, έδινε  έμφαση στη σημασία της μετατροπής ενός αρνητικού εσωτερικού μονολόγου από μια κυρίαρχη επικριτική φωνή σε έναν πιο θετικό εσωτερικό διάλογο.

Εντοπισμός εσωτερικών φωνών

Σε προηγούμενη εργασία μας έχουμε δείξει πώς μπορούμε να εντοπίσουμε, μεταξύ άλλων, διάφορες φωνές, κυρίαρχες και αποσιωπημένες, χρησιμοποιώντας συνδυασμό αφηγηματικών εργαλείων: γραπτές περιγραφές εαυτού και οικογένειας στο παρόν και στο μέλλον, συζήτηση γύρω από ένα αγαπημένο λογοτεχνικό/κινηματογραφικό/θεατρικό έργο, αφήγηση παιδικών αναμνήσεων (Androutsopoulou, 2014. Βλ. και Androutsopoulou, 2001 a,b, 2013). Διάφορες φωνές μπορεί κανείς να εντοπίσει και στην αφήγηση ενός ονείρου (Androutsopoulou, 2011). Κάθε φωνή συντελεί στην κατασκευή ενός θέματος, που διατρέχει την αφήγηση, και που άλλοτε περιορίζει (κυρίαρχη φωνή) και άλλοτε απελευθερώνει (‘νέες’ φωνές) τη θέαση πολλών οπτικών.

Ερευνητικά παραδείγματα που βασίζονται σε απομαγνητοφωνημένες θεραπευτικές συνεδρίες έχουν δείξει πώς μπορεί να εναλλάσσονται οι εσωτερικές φωνές των θεραπευόμενων (Stiles, Osatuke, Glick, Mackay, 2004). Σε ένα παράδειγμα, οι ερευνητές εντόπισαν στην αφήγηση μιας θεραπευόμενης τουλάχιστον δύο φωνές, μια κυρίαρχη που ονόμασαν « φροντιστική για τους άλλους  φωνή» (και σημείωσαν με έντονα μαύρα γράμματα) και μια πιο αδύναμη που ονόμασαν « φροντιστική για τον εαυτό  φωνή» (και σημείωσαν με πλάγια γράμματα). Σε ένα άλλο παράδειγμα, οι ερευνητές εντόπισαν τέσσερις φωνές, μια «φωνή θύματος»,  μια «φωνή αυτοπεποίθησης», μια «φωνή εχθρική», μια «φωνή με ανάγκη φροντίδας» (Osatuke, Gray, Glick, Stiles, et al, 2004). Οι έρευνες του William Stiles και των συνεργατών του έχουν καταγράψει την εναλλαγή φωνών ακόμα και με ηχητικά ντοκουμέντα (αλλαγή τόνου φωνής και λεξιλογίου). Έτσι, κατά την άποψη τους, «οι φωνές είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια μεταφορική περιγραφή της εσωτερικής πολλαπλότητας, μπορούν να ακουστούν κυριολεκτικά στην ομιλία ενός προσώπου» (Osatuke, Gray, Glick, Stiles, Barkham, 2004, σ. 252). Ο εντοπισμός διάφορων φωνών και η εναλλαγή τους με βάση την ερευνητική μεθοδολογία του Stiles αποτελεί το αντικείμενο εκπαιδευτικής άσκησης για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας της πολυφωνικότητας του εαυτού στην αφήγηση, όπως θα δείξουμε παρακάτω.

Εκπαιδευτική άσκηση

** Αυτοβιογραφικές συνεντεύξεις **

Στην εκπαίδευση των θεραπευτών και ως μέρος της εξοικείωσης με την έννοια του πολυφωνικού εαυτού, χρησιμοποιούμε αρχειακό υλικό από απομαγνητοφωνημένες αυτοβιογραφικές συνεντεύξεις θεραπευόμενων. Δίνεται στους εκπαιδευόμενους η εξής οδηγία:

«Στο παρακάτω απόσπασμα από αυτοβιογραφική συνέντευξη, η ‘Μαίρη’, 45 ετών, περιγράφει την κατάσταση στο σπίτι της και τη σχέση με τη μητέρα της μετά το χωρισμό από τον άντρα της. Δουλεύοντας σε μικρές ομάδες, προσπαθήστε να αναγνωρίσετε τουλάχιστον τρεις διαφορετικές φωνές της Μαίρης. Διαβάστε δυνατά τα αποσπάσματα σαν να κάνετε πρόβα σε θεατρικό έργο, και αλλάζετε ύφος και τόνο φωνής, ώστε να ταιριάζουν με το περιεχόμενο. Ονοματίστε τις φωνές που εντοπίσατε».

Οι εκπαιδευόμενοι θεραπευτές εντοπίζουν συνήθως τις εξής φωνές: μια  παθητική  φωνή (με έντονα μαύρα γράμματα), που φοβάται, υποχωρεί και δικαιολογεί, και μια πιο  δυναμική  φωνή (με πλάγια γράμματα) που αγανακτεί και θυμώνει. Με πιο λεπτομερή ανάλυση ,  αλλά και τη βοήθεια ηχητικών ντοκουμέντων από τη συνέντευξη της Μαίρης, θα μπορούσε κανείς να καταγράψει δύο ξεχωριστές φωνές (τη φοβισμένη και την υποχωρητική) στη θέση της μίας παθητικής φωνής. Όμως, για τους λόγους της εκπαίδευσης θεραπευτών, προτιμούμε να αναλύουμε ένα κείμενο με έναν τρόπο όσο γίνεται πιο απλό, ονοματίζοντας τις φωνές ως έννοιες σε αντίθεση (Hermans, 1996) ,  ώστε το υλικό να αξιοποιείται με περισσότερη ευκολία στην κλινική πράξη. Οι εκπαιδευόμενοι εντοπίζουν συνήθως στα αποσπάσματα αυτά και μια τρίτη αναστοχαστική φωνή (υπογραμμισμένη) της Μαίρης, που αναλαμβάνει προσωπική ευθύνη.

1.   «Δεν είχα, δεν ένιωθα ποτέ την αγάπη της [μητέρας μου], δεν ένιωσα να με χαϊδέψει, να μου πει μπράβο παιδί μου ήταν καλό αυτό που έκανες. Ήταν πάντα..., την φοβόμουνα. Ένιωθα ένα φόβο μέσα μου για αυτή τη γυναίκα πάντα,...... χωρίς να παύω να την αγαπάω βαθιά μέσα μου.....τη φοβόμουνα . [...]  Μου κάνει πόλεμο νεύρων, γιατί μου λέει συνέχεια ότι δεν την αγαπάω, ότι δεν τη λογαριάζω, ότι δεν τη θέλω, και της λέω «καλά, αν δε σε ήθελα θα ήσουνα ακόμα εδώ; Δε θα σε είχα βάλει σ’ έναν οίκο ευγηρίας να ‘χω και ΄γω το σπίτι μου;    Δεν το καταλαβαίνει και αυτό με πειράζει.  [...]  _Έρχονται στιγμές που λέω «δεν πεθαίνει να ησυχάσουμε πια;». Τώρα τα παιδιά θέλουν να φύγουν από το σπίτι. «Δεν μπορούμε» μου λέει, ειδικά η μικρή δεν μπορεί πια, «δεν μπορώ μαμά να την ακούω, δεν την αντέχω πια». Προχθές της είπα «μαμά, να πάρεις τη γκαρσονιέρα, να καθίσουμε εμείς εδώ, γιατί έφυγε ο [άντρας μου], να φύγουν και τα παιδιά μου δεν το αντέχω, δεν μπορώ άλλο». _ [...]  **Η μαμά μου είναι και μεγάλη, είναι 90, δεν είναι και καλά, είναι άρρωστη γυναίκα, έχει κάτι κύστες εδώ, δεν σηκώνεται όρθια [...] δεν μπορούσα να την έχω στο χωλ [..] και της έδωσα το δωμάτιο που κοιμόμουνα εγώ. [...]  ** Πάω το βράδυ να κοιμηθώ και λέω, «μου άξιζε να μην έχω ούτε ένα δωμάτιο να κοιμηθώ;»

**2.   [...] Πιστεύω ότι αν δεν είχα τη μητέρα μου μαζί, για να κουραστεί εκείνος πια, ότι δεν πρέπει να είχαμε χωρίσει, ότι πρέπει να ‘μασταν μαζί. [...] Κατά κάποιο τρόπο τον δικαιολογώ που έφυγε. ** Βέβαια δεν τον δικαιολογώ που φέρθηκε έτσι σε μένα, γιατί δεν το άξιζα να μου φερθεί έτσι... ότι βρήκε δηλαδή μια άλλη και ότι χάλασε το σπίτι του.    _[...] _ Θέλω οι άλλοι γύρω μου να είναι γελαστοί, να είναι ευτυχισμένοι και προσπαθώ να το πετύχω καταργώντας τον εαυτό μου πολλές φορές, και αυτό το έκανα πάντα [...].   Δεν ξέρω, δεν ξέρω αν θα ’μουν ευτυχισμένη αν το άλλαζα πάντως, δεν ξέρω.   _Λέω καμιά φορά ότι αν γεννιόμουν ξανά θα ήθελα να ήμουν κακιά, να κοιτάω μόνο τον εαυτό μου, _ αλλά...   Θα ήμουν ευτυχισμένη αν ήμουν αλλιώτικη, κακιά, αυστηρή με τον κόσμο; ... »

** Διάσημα ημερολόγια **

Για τους σκοπούς της εκπαίδευσης θεραπευτών και την εξάσκησή τους στον εντοπισμό διάφορων εσωτερικών φωνών χρησιμοποιούμε επιπλέον υλικό,  όπως αποσπάσματα από αυτοβιογραφίες και ημερολόγια γνωστών προσωπικοτήτων της διανόησης. Σε μια άσκηση αυτού του είδους δίνεται στους εκπαιδευόμενους η παρακάτω οδηγία:

«Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι από το ημερολόγιο της Virginia Woolf (βλ. Bell, 1984). Η διάσημη συγγραφέας είχε μανιοκατάθλιψη με σειρά ψυχωτικών επεισοδίων. Τα αποσπάσματαείναι από τις τελευταίες μέρες της ζωής της πριν αυτοκτονήσει με πνιγμό στο ποτάμι κοντά στο εξοχικό σπίτι της στις 28 Μαρτίου του 1941. Δουλεύοντας σε μικρές ομάδες, εντοπίστε δύο τουλάχιστον εσωτερικές φωνές και παρατηρήστε το χώρο που καταλαμβάνει κάθε μια καθώς πλησιάζει η μέρα του θανάτου της».

Οι εκπαιδευόμενοι θεραπευτές εντοπίζουν μια φωνή που ονομάζουν συνήθως  απαισιόδοξη  φωνή της μοναξιάς και της παραίτησης από τη ζωή (με μαύρα έντονα γράμματα), και μια  _αισιόδοξη _ φωνή της μάχης για τη ζωή (με πλάγια γράμματα).

_   1.  _ «Κυριακή 26 Ιανουαρίου 1941

_  Μάχη κατά της κατάθλιψης, της απόρριψης […] ξεριζώθηκε σήμερα (ελπίζω) καθαρίζοντας την κουζίνα  […] Αυτό το κύμα της απελπισίας δεν πρόκειται, το ορκίζομαι, να με καταπιεί._ Η μοναξιά είναι τεράστια. […] Το σπίτι είναι υγρό. Το σπίτι είναι ακατάστατο.   Όμως δεν υπάρχει εναλλακτική. Επίσης οι μέρες θα μεγαλώσουν. Αυτό που χρειάζομαι είναι η παλιά μου ορμή.  […] Αρχίζω να αντιπαθώ την ενδοσκόπηση. Ύπνο και χαλάρωση, διαλογισμό, διάβασμα, μαγείρεμα, ποδήλατο […] Αυτή είναι η συνταγή μου.  […]   **Είναι αυτή η κρύα ώρα, πριν σβήσουν τα φώτα. Μερικές νιφάδες στον κήπο. Ναι, σκεφτόμουν: ζούμε χωρίς μέλλον. Αυτό είναι το παράξενο, με τις μύτες μας κολλημένες σε μια κλειστή πόρτα.  […]. ** _Τώρα ας γράψω με νέα μύτη [πένας] στην _ _Enid _ _Jones _ [φίλη της] (σ. 354-355).

[μεσολαβούν τρεις εγγραφές]

2.   Κυριακή 8 Μαρτίου 1941 [προτελευταία εγγραφή]

[Περιγράφει ευχάριστες σκηνές από το Brighton].   _Όχι, δεν έχω διάθεση για ενδοσκόπηση. Σημειώνω τη φράση του _ _Henry _ James : Να παρατηρείς αέναα .  _Να παρατηρείς  τα σημάδια του χρόνου.. Να παρατηρείς την απληστία. _ Να παρατηρήσω τη δική μου απελπισία _[…]. Επιμένω στο να ξοδέψω το χρόνο αυτό προς όφελός μου. _ Θα πέσω με αξιοπρέπεια _. Είμαι στα όρια της ενδοσκόπησης, αλλά  όχι ακριβώς. Θα μπορούσα να αγοράσω ένα εισιτήριο για το μουσείο, να κάνω ποδήλατο καθημερινά, να διαβάζω ιστορία. Θα μπορούσα να επιλέξω μια κυρίαρχη προσωπικότητα από κάθε εποχή και να γράψω γύρω από αυτή. Η απασχόληση είναι  βασική. Και τώρα με κάποια ευχαρίστηση ανακαλύπτω ότι είναι επτά η ώρα και πρέπει να φτιάξω το βραδινό […]Θα την νικήσω αυτή την [κακή διάθεση][…]. Και τώρα για το μαγείρεμα _ (σ. 357-358).

3.  Δευτέρα 24 Μαρτίου 1941 [τελευταία εγγραφή]

[Περιγράφει μια επίσκεψη σε ηλικιωμένη γειτόνισσα που έχει χάσει δυο γιους της στον πόλεμο. Έπλεκε και ήταν δασκάλα μοδιστρικής].  Καθισμένη εκεί προσπάθησα να ψελλίσω ορισμένα κομπλιμέντα. Αλλά χάθηκαν στην παγωμένη θάλασσα που υπήρχε ανάμεσά μας. Και μετά τίποτα.   **Μια παράξενη αίσθηση από ακροθαλασσιά υπάρχει σήμερα στον αέρα.  Μου φέρνει στο νου εξέδρες από ακολουθία το Πάσχα. Όλοι γερμένοι κόντρα στον άνεμο, παγωμένοι και σιωπηλοί. Απογυμνωμένοι. Αυτή η ανεμοδαρμένη γωνιά. Και η ** **Nessa ** [αδελφή της]  **είναι στο ** Brighton **, και φαντάζομαι πώς θα ήταν αν συνενώνονταν οι ψυχές μας.  ** _[Να γράψω] την ιστορία της _ Octavia _  [φίλη και γιατρός της]. Θα μπορούσα να την γενικεύσω κάπως; Η αγγλική νεολαία του 1900. _ _Δυο μακροσκελή γράμματα από τους [ονόματα φίλων]. _ **Δεν έχω κουράγιο να τα διαβάσω ** _αλλά με ευχαριστεί που  τα έχω. _ **Ο ** L **. ** [άνδρας της]   **ασχολείται με τα ροδόδεντρα…  ** [τελευταία φράση στο ημερολόγιο]» (σ. 359).

Αναγνώριση της ταυτότητας κυρίαρχων εσωτερικών φωνών

Ένας κοινός παρανομαστής σε διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που αξιοποιούν την έννοια του διαλογικού εαυτού, είναι η σημασία που αποδίδουν οι θεραπευτές στο φαινόμενο της αρνητικής αυτοκριτικής των θεραπευόμενων τους, της κυριαρχίας μιας επικριτικής φωνής στον εσωτερικό τους διάλογο (Hermans & Dimaggio, 2004. Βλ. και Firestone, 1986 για τη σύνδεση μεταξύ εσωτερικής επικριτικής φωνής, κατάθλιψης και αυτοκτονίας).

Αναφερόμενος στο παράδειγμα μιας θεραπευόμενής του, ο Schwartz (1987) είχε αναφερθεί στην ύπαρξη εσωτερικών φωνών που διαπληκτίζονται. Η θεραπευόμενη του, που παρουσίαζε βουλιμικά επεισόδια, περιέγραφε μια «κακοφωνία», μια σύγχυση από διαφορετικές φωνές στο κεφάλι της που την μπέρδευαν. Μπορούσε με την πρόσκληση του θεραπευτή να τις αναγνωρίσει, μια που συχνά οι φωνές αυτές λάμβαναν μέρος σε τέτοιους εσωτερικούς διαπληκτισμούς. Μια τέτοια φωνή ήταν υπερβολικά επικριτική σε σχέση με ο,τιδήποτε αφορούσε την εμφάνιση της, άλλη φωνή ήταν ενάντια στην κριτική αυτή αλλά υπερβολικά επικριτική με τους γονείς της, άλλη φωνή την έκανε να νιώθει απελπισμένη, και άλλη την οδηγούσε στη βουλιμία. Ο Schwartz διατύπωσε έτσι την ιδέα του Εσωτερικού Οικογενειακού Συστήματος, ενός συστήματος εσωτερικών φωνών που έχει άμεση σχέση και παραλληλισμό με το εξωτερικό οικογενειακό σύστημα.

‘Παλιές’ φωνές, ‘νέες’ φωνές

Οι εκπαιδευόμενοί μας διδάσκονται ότι η θεραπεία, ανεξαρτήτως προσέγγισης, μπορεί να ιδωθεί ως μια διαδικασία σταδιακής αφομοίωσης (assimilation) αποσιωπημένων ή αδύναμων εσωτερικών φωνών, όπως έχει υποστηρίξει ο Stiles (1992). Οι ‘νέες’ αυτές φωνές βιώνονται αρχικά ως «προβληματικές» σύμφωνα με τον Stiles, όχι με την έννοια ότι είναι δυσλειτουργικές, αλλά με την έννοια  ότι το άτομο τις απορρίπτει ως ξένες επειδή δημιουργούν έντονη συναισθηματική αναστάτωση. Οι νέες φωνές είναι οι θετικές εξαιρέσεις, οι «μοναδικές καταλήξεις» (“unique outcomes”, White & Epston, 1990) ή οι «καινοτόμες στιγμές» (“innovative moments”, Goncales & Ribeiro, 2012).  Καθώς σταδιακά αφομοιώνονται με τη βοήθεια του θεραπευτή, γίνονται ένα συνειδητό κομμάτι του εαυτού, ενθαρρύνοντας και εμπλουτίζοντας τον εσωτερικό διάλογο.

Η Peggy Penn παρατήρησε ότι στο γραπτό λόγο ξεπηδούν πιο εύκολα ‘νέες’ φωνές που μπορούν να μετατρέψουν έναν αρνητικό εσωτερικό μονόλογο από μια κυρίαρχη επικριτική φωνή σε έναν πιο θετικό εσωτερικό διάλογο. Ενθάρρυνε έτσι τους θεραπευόμενους της να γράφουν γράμματα, κυρίως προς άλλα μέλη της οικογένειας, και ιδίως σε περιπτώσεις τραυμάτων ή χρόνιας ασθένειας (Penn, 2001). Ιδιαίτερα βοηθητική βρίσκουμε στη θεραπευτική δουλειά μας τη συλλογή αυθόρμητων γραμμάτων με παραλήπτη το θεραπευτή, ειδικά από τους θεραπευόμενους εκείνους που μπορούν να εκφραστούν καλύτερα μέσω του γραπτού λόγου.

Εκπαιδευτική άσκηση (συνέχεια)

** Γράμματα **

Στο παρακάτω παράδειγμα, ο Πέτρος 30 χρονών, μέσα από σειρά ηλεκτρονικά σταλμένων γραμμάτων που έστειλε στη θεραπεύτριά του αυθόρμητα σε διάρκεια 8 μηνών, φαίνεται ότι σταδιακά καταφέρνει να αναγνωρίσει την ταυτότητα των επικριτικών εσωτερικών φωνών και να αρχίσει διστακτικά να αμφισβητεί ότι «είναι ανεπαρκής εκ φύσεως και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει».

Στην ανάλυσή αυτών των γραμμάτων, οι εκπαιδευόμενοι καλούνται να εντοπίσουν περισσότερες των δύο ή τριών φωνών και συνήθως εντοπίζουν τις εξής: Τη φωνή της  ** προβληματικότητας  ** και της παραίτησης από τη ζωή (με έντονα πεζά μαύρα γράμματα), τη φωνή της  λειτουργικότητας  και της δέσμευσης με τη ζωή (με πλάγια γράμματα), τη φωνή της ΑΥΣΤΗΡΗΣ ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗΣ (με κεφαλαία), τη φωνή της  ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ  (με μαύρα κεφαλαία γράμματα), τη φωνή της  ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ  (με πλάγια κεφαλαία γράμματα), τη   συμπονετική  αναστοχαστική φωνή του ενήλικου Πέτρου για τον Πέτρο-παιδί(με υπογράμμιση).

1.   «Έχουν αρχίσει και με βασανίζουν οι σκέψεις πάλι, βασικά δεν σταμάτησαν ποτέ! Αναρωτιόμουν μήπως είμαι τρελός και ακούω φωνές και με οδηγούν στο να σκέφτομαι τέτοια πράγματα για τον εαυτό μου .  **Όσο και αν κοιμάμαι νιώθω τόσο κουρασμένος, τόσο γερασμένος. […] Χθες είχα νεύρα και ξέσπασα πάνω στον μικρό μου αδελφό. ** ΠΟΣΟ ΑΘΛΙΟΣ ΕΙΜΑΙ ! ΓΙΑΤΙ ΤΟΥ ΚΑΝΩ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΜΟΥ ΕΚΑΝΑΝ; ** Αφού ήταν στο μαγαζί από το απόγευμα, ήθελε να φύγει λίγο πιο νωρίς για να πάει να βρει μια παρέα του και εγώ του φώναξα δεν τον άφηνα, και τον έβρισα κιόλας. Έφυγε, γύρισε μετά από πέντε λεπτά γιατί η παρέα του είχε φύγει φυσικά εκείνη την ώρα, και μου είπε: "Χάρηκες; Έφυγαν τα παιδιά! Γιατί μιλάς έτσι;" Πόσο με καταρράκωσε εκείνη την ώρα. ** ΤΙ ΜΟΥ ΕΦΤΑΙΓΕ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΙΛΗΣΑ ΕΤΣΙ; ΓΙΑΤΙ ΘΕΛΩ ΝΑ ΤΟΝ ΚΑΝΩ ΝΑ ΖΗΣΕΙ ΤΟΣΟ ΑΘΛΙΑ ΟΣΟ ΖΩ ΕΓΩ; ΩΡΑΙΟΣ ΑΔΕΡΦΟΣ ΕΙΜΑΙ…!»

2.      **«Δεν ελέγχω καθόλου τον εαυτό μου, εκεί που την μια στιγμή είμαι μια χαρά άνετος μέσα σε δευτερόλεπτα έχω πέσει, με κυριεύουν σκέψεις, παράπονα από τη ζωή μου. ** ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΩ ΓΙΑΤΙ ΤΟ  ΚΑΝΩ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ ΑΥΤΟ. ΜΟΛΙΣ ΒΛΕΠΩ ΟΤΙ ΚΑΤΙ ΦΤΙΑΧΝΕΙ, ΕΚΕΙ ΚΑΤΕΥΘΕΙΑΝ ΝΑ ΚΑΝΩ ΤΟΝ  ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ ΝΑ ΝΙΩΣΕΙ ΧΑΛΙΑ. ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΚΑΝΩ ΑΥΤΟ; ΜΗΠΩΣ ΔΕΝ ΑΝΤΕΧΩ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟ; ΜΗΠΩΣ ΑΝΤΕΧΩ ΜΟΝΟ ΤΗΝ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΝΟΧΕΣ;  Μου φάνηκε πολύ περίεργο που προχθές το βράδυ λειτούργησα σαν φυσιολογικός άνθρωπος, που βγήκα, που ήπια, που χαλάρωσα, που χόρεψα, που ήμουν με κόσμο που με αποδέχεται. Μακάρι να μπορούσα να  λειτουργώ έτσι κάθε μέρα».

3.    «Τώρα τελευταία μου έρχονται κάποιες αναμνήσεις από το παρελθόν και την παιδική μου ηλικία και από τα σχολικά χρόνια. Θυμάμαι πολλά βράδια μικρούλης εγώ και δεν μπορούσα να κοιμηθώ. Θυμάμαι ότι σκεπαζόμουν μέχρι το κεφάλι, κουκουλωνόμουν όλος, τα πόδια, τα χέρια, τίποτα έξω. Δεν ξέρω τι φοβόμουν τόσο πολύ, πολλά βράδια φόβου, φοβόμουν να ανοίξω τα μάτια μου μήπως και δω κάτι, κάθε θόρυβος ή τρίξιμο στο σπίτι με τρόμαζε. Κρατούσα την ανάσα μου και προσπαθούσα να ανασάνω όσο πιο αθόρυβα και σιγά μπορούσα. Φοβόμουν να ανασάνω.. Πολλά βράδια αγωνίας για ένα τόσο μικρό παιδάκι ….  Δενξέρω γιατί. Για να μην με ακούσει αυτό που φοβόμουν ότι υπήρχε έξω από τις κουβέρτες μου ή για να μην με ακούσουν οι γονείς και καταλάβουν ότι είμαι ξύπνιος και με δείρουν; Δεν θυμάμαι. Λίγο πιο μεγάλος, στο γυμνάσιο νομίζω, δεν θυμάμαι ακριβώς ηλικία, είχα περάσει ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής μου νομίζοντας πως κάποιος από τους γονείς μου θα πεθάνει, την μία φορά ο ένας την άλλη ο άλλος. Φυσικά, πέρασα και την φάση ότι θα πεθάνω και εγώ, εκεί θυμάμαι φάσεις κατάθλιψης, πονούσε η καρδιά μου. Με είχε πάει η μάνα μου σε κάτι γιατρούς, νομίζω καρδιολόγο, αλλά τίποτα άλλο μετά, πού να τους πάει το μυαλό σε κάτι άλλο λίγο παραπέρα... Τι άγχος! Τι φόβος! Από μικρός, γιατί; Όλα με φόβιζαν από τότε. Κάτι άλλο που θυμήθηκα, όταν πήγαινα δευτέρα λυκείου νομίζω, που δεν πολυδιάβαζα _, _ **ΜΟΥ ΕΛΕΓΑΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΝΑ ΠΑΩ ΤΕΧΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ, ΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΡΝΟΥΣΑ ΠΟΥΘΕΝΑ. ** _ΩΡΑΙΑ ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΠΑΝΤΩΣ ΕΕΕ;;; _ Καλά εγώ βέβαια δεν υπήρχε περίπτωση να πάω γιατί φοβόμουν την αλλαγή και τον κόσμο που θα συναντούσα εκεί.»

4.    _«Μου δίνεις κουράγιο κάθε φορά που μου απαντάς, παλεύω μέσα μου _ Ή ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ ΕΤΣΙ ΛΕΩ,  αλλά υποφέρω πολύ σήμερα. Χθες το  βράδυ δεν κοιμήθηκα σχεδόν καθόλου.  Για να σου πω την αλήθεια έχω αρχίσει και σκέφτομαι ότι θέλω να πεθάνω ή απλά να πάψω να υπάρχω .  ΠΑΝΤΩΣ ΟΥΤΕ ΕΚΕΙ ΕΧΩ ΤΑ ΚΟΤΣΙΑ ΝΑ ΚΑΝΩ ΚΑΤΙ, ΟΥΤΕ ΕΚΕΙ ΔΕΝ ΕΧΩ ΘΑΡΡΟΣ. ** Μερικές φορές ελπίζω  όπως περπατάω στον δρόμο ότι θα με χτυπήσει κάποιο αμάξι και θα λυτρωθώ.»**

5.     _«ΠΟΣΟ ΑΘΛΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΜΟΥ! ΕΙΧΕΣ ΔΙΚΙΟ, ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΟΥΝ Ή ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΚΑΤΙ ΕΔΩ, ΜΟΝΟ ΕΓΩ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΩ ΚΑΙ ΝΑ ΚΑΝΩ ΚΑΤΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΖΩΗ ΜΟΥ. ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΤΟΣΟ ΠΟΛΥ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΜΟΥ, ΑΛΛΑ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΜΟΥ ΖΗΤΗΣΕ ΝΑ ΣΗΚΩΘΩ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΕΒΑΤΙ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟΝ ΒΟΗΘΗΣΩ, Ο ΤΟΝΟΣ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ ΤΟΥ, ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΤΟ ΠΕΡΙΓΡΑΨΩ ΠΩΣ ΗΧΕΙ ΣΤΑ ΑΥΤΙΑ ΜΟΥ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ ΠΟΥ ΤΟΝ ΑΚΟΥΩ ΝΑ ΜΙΛΑΕΙ ΑΥΤΟΝ ‘Η ΤΗΝ ΜΑΝΑ ΜΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΚΛΑΨΟΜΙΖΕΡΟ-ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΟ-ΑΥΤΑΡΧΙΚΟΣ ΤΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΣΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΕΝΟΧΕΣ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΠΟΥ ΑΝΑΠΝΕΕΙΣ, ΕΝΩ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΣΤΙΓΜΗ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΒΡΑΖΕΙΣ ΣΤΑ ΚΑΖΑΝΙΑ ΤΗΣ ΚΟΛΑΣΕΩΣ Ή ΝΑ ΣΕ ΜΑΣΤΙΓΩΝΟΥΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΟΥ ΡΙΧΝΟΥΝ ΑΛΑΤΙ ΣΤΙΣ ΠΛΗΓΕΣ Ή ΝΑ ΤΙΜΩΡΕΙΣ ΕΣΥ Ο ΙΔΙΟΣ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΟΥ ΜΟΝΟ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΕΠΕΙΔΗ ΖΕΙΣ ΚΑΙ ΞΕΚΟΥΡΑΖΕΣΑΙ Ή ΧΑΛΑΡΩΝΕΙΣ, _ ΕΝΩ ΟΙ ΑΛΛΟΙ, ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ  ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΤΥΧΕΡΟΙ ΟΣΟ ΕΣΥ!!!! ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΤΙΠΟΤΑ ΑΠΟ ΟΣΑ ΕΧΕΙΣ ΕΣΥ!!! ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΑΝ ΣΤΗΝ ΖΩΗ ΤΟΥΣ, ΚΑΙ ΠΡΟΧΩΡΗΣΑΝ ΜΠΡΟΣΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΒΓΑΛΑΝ ΠΕΡΑ ΚΑΙ ΔΟΥΛΕΨΑΝ ΚΑΙ ΕΒΓΑΛΑΝ ΛΕΦΤΑ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΑΣΑΝ ΚΑΙ ΕΚΑΝΑΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ. ΕΝΩ ΕΣΥ!!! ΔΕΝ ΕΚΑΝΕΣ ΤΙΠΟΤΑ, ΕΝΑΣ ΑΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΛΟΠΕΡΑΣΑΚΙΑΣ ΗΣΟΥΝ ΚΑΙ ΕΙΣΑΙ, ΤΙΠΟΤΑ ΑΛΛΟ ΔΕΝ ΣΚΕΦΤΕΣΑΙ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟΥΛΗ ΣΟΥ...

_   ΑΦΟΥ ΣΗΚΩΝΟΜΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΕΒΑΤΙ ΕΞΑΛΛΟΣ, ΗΔΗ  ΜΕΧΡΙ ΝΑ ΚΑΝΩ ΔΥΟ ΒΗΜΑΤΑ Ο ΘΥΜΟΣ ΕΧΕΙ ΠΝΙΓΕΙ ΜΕΣΑ ΜΟΥ. ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΑΡΧΙΖΩ ΚΑΙ ΛΕΩ ΣΤΗΝ ΜΑΝΑ ΜΟΥ ΛΕΩ, ΛΕΩ, ΛΕΩ ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΕΧΩ ΓΡΑΜΜΕΝΟΥΣ ΚΑΝΟΝΙΚΑ ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΞΕΡΟΥΝ. ΚΑΙ ΝΑ ΜΗΝ ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΝ ΤΙΠΟΤΑ, ΜΑ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΤΙΠΟΤΑ ΑΠΟ ΕΜΕΝΑ. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ ΜΟΥ: _ "ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΕΡΙΜΕΝΑΜΕ ΤΙΠΟΤΑ ΑΠΟ ΕΣΕΝΑ, ΕΙΔΑΜΕ ΚΑΙ ΤΟΣΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΙ ΚΑΤΑΦΕΡΕΣ ΚΑΙ ΠΟΣΟ ΠΡΟΧΩΡΗΣΕΣ. ΔΕΝ ΤΑ ΒΡΙΣΚΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΟΥ ΚΑΙ ΡΙΧΝΕΙΣ ΤΟ ΦΤΑΙΞΙΜΟ ΣΕ ΕΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ.»  «ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΤΑ ΒΡΗΚΑ ΚΑΙ ΟΥΤΕ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΤΑ ΒΡΩ ΜΕ ΤΗΝ ΒΡΩΜΟΖΩΗ ΜΟΥ ΚΑΙ ΑΥΡΙΟ ΝΑ ΠΕΘΑΝΩ ΤΗΣ ΛΕΩ ΔΕΝ  ΜΕ ΝΟΙΑΖΕΙ ΚΑΘΟΛΟΥ...»

Στο τελευταίο γράμμα που παραθέτουμε εδώ, ο θυμός του Πέτρου προς τους γονείς οδηγεί τους γονείς του να θυμώσουν και να τον επικρίνουν, αντί να τον ηρεμήσουν και να τον ενθαρρύνουν. Φαίνεται ακόμα πόσο άμεσα εσωτερικεύει ο Πέτρος την γονική επίκριση, και πώς η επίκριση αυτή συνδέεται σχεδόν αυτόματα με τις αυτοκαταστροφικές του σκέψεις.

Ενθαρρύνουμε τους εκπαιδευόμενους να μεταφέρουν την ιδέα του εντοπισμού διάφορων φωνών στην ψυχοθεραπευτική συζήτηση και να βοηθούν τους θεραπευόμενους να αναγνωρίζουν με ποια φωνή μιλούν κάθε στιγμή.Τελικά, οι θεραπευόμενοι αναπτύσσουν σταδιακά και μια τουλάχιστον αναστοχαστική φωνή, που όπως θα αναφέρουμε παρακάτω, αφήνει χώρο για τον εσωτερικό διάλογο, και συμβάλει στην προσπάθεια των πολλών εσωτερικών συγγραφέων για  συνοχή μεταξύ των διαφορετικών αφηγήσεων.

Ανάδυση αναστοχαστικής φωνής

Απώτερος στόχος της θεραπευτικής διαδικασίας, σύμφωνα με την οπτική του Hermans (2004) δεν είναι μόνο η ανάδειξη των πολλών εσωτερικών φωνών και η ενίσχυση των πιο αδύναμων ή αποσιωπημένων, αλλά και η υποστήριξη προς το θεραπευόμενο στην προσπάθειά του να υιοθετήσει μία τουλάχιστον αναστοχαστική φωνή ή μετα-θέση. Είναι αυτή κατά τον Hermans, μια θέση παρατηρητή, η οποία, μεταξύ άλλων, διευκολύνει τη δημιουργία χώρου για το διάλογο (βλ. και Goncales & Ribeiro, 2012) και συμβάλει στην συνεχή προσπάθεια των εσωτερικών συγγραφέων για συνοχή στην αφήγηση (βλ. και Androutsopoulou, Thanopoulou, Economou, & Bafiti, (2004).

Εκπαιδευτική άσκηση (συνέχεια)

** Γράμματα (συνέχεια) **

Γράμματα γραμμένα στο τέλος μιας θεραπευτικής διαδικασίας μπορούν να βοηθήσουν τους εκπαιδευόμενους θεραπευτές να αξιολογήσουν μαζί με τους θεραπευόμενους τους την πρόοδο, με βάση το μεγάλο χώρο που καταλαμβάνει στα γράμματα των τελευταίων μια αναστοχαστική φωνή ή μετα-θέση.

Το παρακάτω γράμμα έγραψε ο Μάρκος, 70 ετών, στο τέλος της τρίχρονης συνεργασίας με τη θεραπεύτριά του (βλ. και Androutsopoulou, 2014). Εκεί αναφέρεται στην επικριτική του φωνή, ονομάζοντάς την «η φωνή της λογικής» αλλά και στην πιο τρυφερή του φωνή, ονομάζοντάς την «η φωνή της καρδιάς μου». Η τελευταία αναδύθηκε μέσα στη θεραπεία, και εκείνος σχολιάζει ότι σε ορισμένα θέματα η αυστηρή φωνή ακόμα κυριαρχεί ενώ δεν θα το προτιμούσε. Αυτή η φωνή, που εντοπίζει την ύπαρξη των άλλων φωνών, που σχολιάζει την παρουσία τους σε διάφορα πλαίσια, και δηλώνει τις προτιμήσεις της είναι μια αναστοχαστική φωνή ή μετα-θέση. Στο προηγούμενο παράδειγμα του Πέτρου, μια αναστοχαστική  φωνή έχει αρχίσει να αναδύεται, αφορά όμως προς το παρόν μόνο τον Πέτρο ως παιδί (τη θέση του στο παρελθόν). Στην περίπτωση του Μάρκου, η αναστοχαστική φωνή είναι συμπονετική προς όλες τις θέσεις του εαυτού στον χρόνο και στον χώρο, προς το σύνολο δηλαδή του πολυφωνικού εαυτού. Με αυτή την αναστοχαστική φωνή (υπογραμμισμένη) αφηγείται την πρόσφατη ιστορία του ο Μάρκος:

Συμπέρασμα

Η εκπαιδευτική άσκηση που παρουσιάστηκε αξιοποιεί γραπτό υλικό (αυτοβιογραφικές συνεντεύξεις, ημερολόγια γνωστών προσωπικοτήτων της διανόησης και γράμματα θεραπευόμενων) ,   το οποίο αναλύεται με βάση τη μεθοδολογία του Stiles και των συνεργατών του. Στόχος είναι η πρακτική κατανόηση της έννοιας της πολυφωνικότητας του εαυτού, όπως την έχει διατυπώσει κυρίως ο Hermans. Οι εκπαιδευόμενοι μαθαίνουν να διακρίνουν διάφορες εσωτερικές φωνές, παλιές και νέες, και να αξιολογούν την πρόοδο των θεραπευόμενων με βάση την ανάδυση αναστοχαστικών φωνών που μπορούν να είναι συμπονετικές προς το σύνολο του πολυφωνικού εαυτού (βλ. και Androutsopoulou, 2014).

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

[1] Η εκπαίδευση λαμβάνει χώρα στο  ‘Λόγω Ψυχής’- Ινστιτούτο Εκπαίδευσης και Έρευνας στη Συστημική Ψυχοθεραπεία, όπου διδάσκεται μια εμπλουτισμένη μορφή της συστημικής προσέγγισης με τέσσερις άξονες και με την ονομασία  _SANE- System Attachment Narrative Encephalon _ ® (βλ. Androutsopoulou, Bafiti, Kalarritis, 2013. Το επίκεντρο της παρούσας εργασίας είναι ο άξονας της αφηγηματικής-διαλογικής οπτικής (Ανδρουτσοπούλου, 2003. Androutsopoulou, 2005).

Βιβλιογραφία

Ανδρουτσοπούλου, A. (2003). Ποιος μιλάει τώρα; Η αναγνώριση των εσωτερικών μας φωνών και η θεραπευτική πρόσκληση σε διάλογο.  Μετάλογος - _Συστημικές _ _Προσεγγίσεις _ _και _ Ψυχοθεραπεία , 3(1), 61-77.

Androutsopoulou, A. (2014). Moments of meaning: Identifying inner voices in the autobiographical texts of ‘Mark’. Manuscript submitted for publication.

Androutsopoulou, A.  (2013). The use of early recollections as a narrative aid in psychotherapy _. _ Counselling Psychology Quarterly ,  26 , 313-329.

Androutsopoulou, A. (2011). Red Balloon: Approaching dreams as self-narratives.  Journal of Marital and Family Therapy, 37 , 479-490.

Androutsopoulou, Α. (2005). Themes in nested stories: A case in family-oriented synthetic therapy.  Journal of Systemic Therapies ,  24 , 43-59.

Androutsopoulou, A. (2001a). The self-characterization as a narrative tool: Applications in therapy with individuals and families.β Family Process, 40 , 79-94.

Androutsopoulou, A. (2001b). Fiction as an aid to therapy: A narrative and family rationale for practice.  Journal of Family Therapy, 23 , 278-295.

Androutsopoulou, A., Bafiti, T., Kalarritis, G. (2013). The enriched systemic perspective SANE-System Attachment Narrative Encephalon®: Selected training guidelines for clinical practice.  Human Systems :  The Journal of Therapy, Consultation and Training ,  24 , (in press).

Androutsopoulou, Α., Thanopoulou, Κ., Economou, Ε., & Bafiti, Τ. (2004). Forming criteria for assessing the coherence of clients’ life stories: A narrative study. Journal of Family Therapy 26,  383-405.

Bakhtin, M. (1973).  Problems of Dostoevsky’s poetics , 2^nd edn. Ann Arbor, MI:Ardis.

Bakhtin, M. (1981).  The dialogic imagination . Austin: University of Texas Press.

Bell, A.O. (Ed.) (1984).  The diary of Virginia Woolf.  Volume 5, 1936-1941. New York: A Harvest Book.

Firestone, R.W. (1986). The "inner voice" and suicide.  Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 23 , 439-447.

Gergen, K.J. & Kaye, J. (1992). Beyond narrative in the negotiation of therapeutic meaning. In S. McNamee & K.J. Gergen (Eds.),  _Therapy as social construction _ (pp. 166-185). London: Sage.

Goncales, M.M. & Ribeiro, A.P. (2012). Therapeutic change, innovative moments, and the reconceptualization of the self: A dialogic account.  International Journal of Dialogical Science, 6 , 81-98.

Hermans, H.J.M (1996). Opposites in a dialogical self: Constructs as characters.  Journal of Constructivist Psychology, 9,  1-26.

Hermans, H.J.M. (2004). The dialogical self: Between exchange and power. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (Eds.)  _The dialogical self in psychotherapy _ (pp. 13-28). New York, NY: Bruner-Routledge.

Hermans, H.J.M. & Dimaggio, G. (2004). The dialogical self in psychotherapy: Introduction. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (Eds.),  The dialogical self in psychotherapy  (pp. 1-10) New York, NY: Bruner-Routledge.

Hoffman, L. (2002).  Family Therapy: An intimate history . New York: Norton & Co.

McNamee, S., & K.J. Gergen (Eds.) (1992).  Therapy as social construction . London: Sage.

Osatuke, K., Gray, M.A., Glick, M.J., Stiles, W.B., Barkham, M. (2004). Hearing voices: Methodological issues in measuring internal multiplicity. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (Eds.)  _The dialogical self in psychotherapy _ (pp. 237-254). New York, NY: Bruner-Routledge.

Penn, P. (2001). Chronic illness: Trauma, language, and writing.  Family Process ,  _40, _ 33-52.

Penn, P. & Frankfurt, M. (1994). Creating a participant text: Writing, multiple voices,   narrative multiplicity.  Family Process, 33 , 217-232.

Reed, A. (2010). Chance operations in training: A participatory format for introducing dialogical family therapy.  Journal of Family Therapy, 32 , 432–435.

Sarbin, T.R. (1986). The narrative as a root metaphor for psychology (pp. 1-37). In T.R. Sarbin (ed.),  Narrative psychology: The storied nature of human conduct . New York: Preager.

Schwartz, R. (1987). Our multiple selves: Applying systems thinking to the inner family.  Family Therapy Networker , March-April, 25-83.

Stiles, W.B., Osatuke, K., Glick, M.J., & Mackay, H.C. (2004). Encounters between internal voices generate emotion: An elaboration of the assimilation model. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (Eds.)  _The dialogical self in psychotherapy _ (pp. 91-107). New York, NY: Bruner-Routledge.

Stratton, P. (2007).Dialogical construction of the selves of trainees as competent researchers  Journal of Family Therapy, 29 , 342–345.

Tseliou, E. (2007). ‘Polyphonic dialogue’ as a means for teaching systemic and social-constructionist ideas.  Journal of Family Therapy, 29 , 330-333

White, M. & Epston, D. (1990).  Narrative means to therapeutic ends . NewYork, N.Y.: Nor