Επιστημονική επιμέλεια - Εισαγωγή - Σημειώσεις: Γρηγόρης Βασλαματζής, Ομότιμος Καθηγητής Ψυχιατρικής, Ψυχαναλυτής
Παρουσιάζει η Κάτια Χαραλαμπάκη, Ψυχίατρος, Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφέας του παρόντος έργου είναι ο Thomas Ogden, διδάσκων αναλυτής της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βόρειας Καλιφόρνιας, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης και επί εικοσιπέντε χρόνια διευθυντής του Κέντρου Προηγμένης Μελέτης των Ψυχώσεων. Στο βιβλίο του αναπτύσσονται πρωτότυπες ιδέες γύρω από την ψυχανάλυση και τους ορισμούς της και, επίσης, παρουσιάζονται περιγραφικά, αναλυτικά και συμπερασματικά περιπτώσεις ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας.
Ο Ogden αναφέρει ότι η ψυχανάλυση είναι μια συναισθηματική εμπειρία που βιώνεται και, άρα, δεν μπορεί να μεταφραστεί, να εξηγηθεί, να κατανοηθεί ή να ειπωθεί με λόγια. Είναι αυτό που είναι. Ωστόσο, γι’ αυτή τη ζωντανή εμπειρία είναι δυνατόν να λεχθεί κάτι που θα χρησιμεύσει στο να γίνουν σκέψεις σχετικά με τις πτυχές αυτού που συμβαίνει μεταξύ των αναλυτών και των ασθενών τους όταν εμπλέκονται στην ψυχαναλυτική εργασία. Στην ψυχαναλυτική γραφή, όπως και στην ποίηση, η σύμπτυξη λέξεων και νοήματος αντλεί από τη δύναμη της γλώσσας να υπαινίσσεται αυτό που δεν μπορεί να πει. Και γίνεται μια λεπτομερής περιγραφή της εμπειρίας, όπου ασθενής και αναλυτής σκέφτονται, μιλούν και ονειρεύονται, προηγουμένως ανονείρευτα η διακοπτόμενα όνειρα.
Στη συνέχεια, επισημαίνει ότι ένας άνθρωπος απευθύνεται σε έναν αναλυτή επειδή βιώνει ψυχικό πόνο. Και, είτε δεν είναι ικανός να ονειρευτεί (να κάνει, δηλαδή, ασυνείδητη ψυχική εργασία) είτε είναι τόσο ταραγμένος από αυτό που ονειρεύεται ώστε διαταράσσεται η ονειροποιητική του λειτουργία. Ο ασθενής και ο αναλυτής εμπλέκονται σε ένα πείραμα με σκοπό να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες ώστε ο αναλυόμενος να αυξήσει την ικανότητά του να ονειρεύεται τα ανονείρευτα και διακοπτόμενα όνειρά του. Και ο ψυχαναλυτής «λέει». Αυτό που λέει θα πρέπει ο αναλυόμενος να το χρησιμοποιήσει ώστε να ονειρευτεί την ίδια του την εμπειρία και, άρα, να ζωντανέψει πληρέστερα την ύπαρξή του.
Όπως επισημαίνει και ο επιμελητής της ελληνική έκδοσης του βιβλίου, Γρηγόρης Βασλαματζής, μέσα στις αναφορές του Ogden είναι το έργο του Winnicott, αναγνωρίζοντας σε αυτόν τη μετατόπιση του επίκεντρου της ψυχανάλυσης από τη συμβολική έννοια του παιχνιδιού στην ίδια την εμπειρία του παιχνιδιού (στο παίζειν).
Επίσης, ο συγγραφέας, αξιοποιώντας κλασικούς ψυχαναλυτικούς συγγραφείς (Freud, Klein, Fairbrain, Winnicott, Bion), δημιουργεί την έννοια μιας «οντολογικής ψυχανάλυσης» (που σχετίζεται με την ύπαρξη και το είναι-being) σε διάσταση με την επιστημολογική ψυχανάλυση που σχετίζεται με τη γνώση και την κατανόηση.
Η αναφορά του Ogden στη θεωρία του Bion, για την ονειροποιητική λειτουργία και την ανικανότητα κάποιου να ονειρεύεται, είναι αναλυτική. Κατά τον Bion υπάρχουν τα «στοιχεία βήτα» (ανεπεξέργαστες αισθητηριακές εντυπώσεις που είναι αδύνατον να συνδεθούν μεταξύ τους και, άρα, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διαδικασία της σκέψης, του ονείρου ή της δημιουργίας μνήμης). Και, αντίθετα, τα «στοιχεία άλφα» είναι στοιχεία της εμπειρίας που μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους στη διαδικασία της συνειδητής και ασυνείδητης σκέψης και του ονείρου (για ξύπνιους και για κοιμισμένους). Αποτυχία της λειτουργίας άλφα σημαίνει ότι ο ασθενής δεν μπορεί να ονειρευτεί και, άρα, δεν μπορεί να κοιμηθεί, ούτε και να ξυπνήσει (σε αυτή την κατάσταση περιγράφεται ένας ψυχωτικός ασθενής).
Η ονειροποιητική λειτουργία είναι μια συνεχόμενη λειτουργία που συμβαίνει τόσο στον ύπνο όσο και στην ασυνείδητη ζωή του ξύπνου. Άτομο που δεν διαθέτει αυτή τη λειτουργία δεν μπορεί να ονειρεύεται σε καμία από τις δύο καταστάσεις, δεν μπορεί να διαφοροποιήσει την αντίληψη από την ψευδαίσθηση, την εσωτερική από την εξωτερική πραγματικότητα. Επίσης, γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στα όνειρα και σε απεικονίσεις στη διάρκεια του ύπνου που δεν είναι όνειρα, δεν συνεπάγονται καμιά ασυνείδητη ψυχική διεργασία.
Ως συνέχεια των παραπάνω, ορίζονται οι έννοιες εφιάλτης και τρόμος. Ο εφιάλτης είναι ένα όνειρο κατά το οποίο ο ψυχικός πόνος του ατόμου έχει υποστεί ασυνείδητη ψυχική επεξεργασία και η οποία συνεισφέρει στην ψυχική του ανάπτυξη. Ένας νυχτερινός τρόμος δεν αποτελεί όνειρο, δεν παράγει καμία ονειρική σκέψη, δεν περιέχει ψυχική επεξεργασία και δεν συντελεί σε αλλαγή. Και ο Ogden καταλήγει: Ο αναλυτής στον οποίο απευθύνονται ασθενείς (είτε με εφιάλτες είτε με τρόμο) πρέπει να έχει και ο ίδιος την ικανότητα για ονειροπόληση, η οποία μπορεί να εισέλθει στη μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση, συμβάλλοντας, έτσι, στην ονειροποίηση των ονείρων που ο ασθενής αδυνατεί να ονειρευτεί. Είναι το αναφερθέν πείραμα στο οποίο εμπλέκονται αναλυόμενος και αναλυτής.
Σημαντικό στοιχείο του έργου του Ogden είναι η είσοδος του όρου αξίες στην ψυχαναλυτική διαδικασία, όχι με την έννοια της ηθικής ή ενός κώδικα δεοντολογίας, αλλά με αναφορά σε κάποιες αξίες που βρίσκονται στον πυρήνα της άσκησης της ψυχανάλυσης, όπως: Το να είναι κανείς ανθρώπινος, το να κοιτάζει την αλήθεια καταπρόσωπο, το να είναι υπεύθυνος, το να ζωντανεύει τον εαυτό του ονειρευόμενος, το να σκέφτεται φωναχτά, το να μη γνωρίζει (δυνατότητα αναλυτή και αναλυόμενου να μη γνωρίζουν, θαυμάζοντας το μυστήριο, την έλλειψη προβλεψιμότητας, τη δύναμη του ασυνείδητου). Και ο Ogden καταλήγει στο ότι «το να μη γνωρίζει κανείς είναι προϋπόθεση για να μπορεί να φαντάζεται. Η δυνατότητα για φαντασία στην αναλυτική συνθήκη δεν είναι τίποτα λιγότερο από ιερή». (Σημ.: γίνεται διάκριση ανάμεσα στη φαντασία και τη φαντασίωση, καθώς η δεύτερη επαναλαμβάνεται συνεχώς, χωρίς να πηγαίνει πουθενά).
Επίσης, στο βιβλίο υπάρχει μια νέα ανάγνωση της θεωρίας των «αντικειμενοτρόπων σχέσεων», εμβαθύνοντας, και μέσω Freud, στις έννοιες Πένθος και Μελαγχολία (Freud «Πένθος και μελαγχολία» 1917b). Γίνεται μια σύγκριση ανάμεσα στη φύση της μελαγχολίας και στο φυσικό συναίσθημα του πένθους, με κύριο χαρακτηριστικό τη μείωση της αυτοεκτίμησης, που κυριαρχεί στη μελαγχολία αλλά απουσιάζει στο πένθος (στο πένθος ο κόσμος έχει γίνει φτωχός και άδειος, στη μελαγχολία είναι το ίδιο το εγώ, συμπεριλαμβάνοντας και την αμφιθυμία) και αυτά τα στοιχεία σχετίζονται με τις αντικειμενοτρόπους σχέσεις, των εσωτερικών και ασυνείδητων. Και, τέλος, επιχειρείται μια ψυχιατρική ανάγνωση της σχέσης μελαγχολίας με τη μανία.
Στη συνέχεια, υπάρχει αναφορά στη δυνατότητα για όνειρα και του «να μην μπορεί κανείς να ονειρεύεται», του να μην υπάρχει ονειροποίηση, ούτε τη μέρα ούτε τη νύχτα. Η ονειροποίηση (σύμφωνα με τον Bion) δημιουργεί συνειδητότητα και ασυνειδητότητα και διατηρεί τη διαφορά μεταξύ τους. Οι μορφές του ονειρεύεσθαι, και στον ύπνο και στον ξύπνο, δημιουργούν ένα δυναμικό φράγμα που διαχωρίζει και διασυνδέει τη συνειδητή και την ασυνείδητη ζωή. Ένα συμπέρασμα, εδώ, είναι ότι η ονειροποίηση είναι αυτή που μας κάνει να είμαστε άνθρωποι. Και, φυσικά, στη σχέση ψυχαναλυτή – ψυχαναλυόμενου, το πεδίο του «ονειρεύεσθαι» της μεταβίβασης – αντιμεταβίβασης και ο συμβολισμός αυτών των ονείρων, μέσω ερμηνειών, συμβάλλει στη βαθύτερη κατανόηση θεμάτων που αναδύονται στη θεραπευτική διαδικασία.
Ερωτήματα που αναδύει και αναλύει ο συγγραφέας σε σχέση με την ψυχανάλυση είναι «Τι είναι αληθινό και τίνος ιδέα ήταν», «Το να λέει κανείς κάτι που πιστεύει ότι είναι αληθινό», «Τι είναι αληθινό και για ποιον», «Τι είναι αληθινό και τίνος ιδέα ήταν σε μια αναλυτική συνεδρία;».
Σε επόμενο κεφάλαιο γίνεται μια εκτενής περιγραφή και σχολιασμός του έργου του Bion, ακολουθεί η αναφορά στο «κράτημα και το περιέχειν», «την ύπαρξη και την ονειροποίηση».
Και το βιβλίο ολοκληρώνεται με τα «περί ψυχαναλυτικής γραφής», κεφάλαιο το οποίο ξεκινάει με την εξής αυτοαναφορά του Ogden: «Για περισσότερα από τριάντα χρόνια η ψυχαναλυτική γραφή αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απολαύσεις στη ζωή μου. Θα ήταν ύψιστη ικανοποίηση για μένα να κατορθώσω να δώσω στον αναγνώστη μια γεύση από τη φύση αυτής της εμπειρίας και κάτι από όσα έχω μάθει από αυτήν». Του το ευχόμαστε ολόψυχα!
Τελειώνω με κάποιες προσωπικές μου συνηχήσεις: Όπως αναφέρει ο Γρηγόρης Βασλαματζής, ο Ogden δεν ταυτίζεται με κάποια θεωρητική κατεύθυνση και δεν θεωρεί τον εαυτό του μέλος οποιασδήποτε αναλυτικής «σχολής». Αποφεύγει να εμφανίζεται σε ψυχαναλυτικά συνέδρια ή άλλες εκδηλώσεις της ψυχαναλυτικής κοινότητας και μιλάει μόνο μέσα από τα γραπτά του ή την κλινική του εργασία. Δική μου σκέψη: Άρα, υφίσταται μακράν του «επιχειρηματικού πεδίου» των διάφορων εταιρειών, ή με τη λαϊκή γλώσσα είναι «αντι-σταρ».
Και μια αναφορά προσωπικών μου βιωμάτων: Αρχίζοντας την ανάγνωση του βιβλίου αισθάνθηκα να είμαι φοιτήτρια. Κατ’ αρχήν μου φαινόταν δύσκολο κείμενο. Επίσης, βασικές του έννοιες δεν τις γνώριζα και, ενώ Bion θεωρώ ότι είχα διαβάσει, την π.χ. έννοια «ανονείρευτα όνειρα» την αγνοούσα παντελώς. ΑΛΛΑ: Κατά την ανάγνωση, όπως και μετά το τέλος της, το έργο με συνεπήρε και, ταυτόχρονα, έχω την αίσθηση ότι η ονειροποιητική μου ικανότητα έχει αυξηθεί, σίγουρα βλέπω περισσότερα όνειρα στον ύπνο μου, ίσως, μπορεί, και ξύπνια… Μήπως αυτό είναι ένα θέμα που χρειάζεται παρουσίαση σε κάποιον ψυχαναλυτή κατεύθυνσης Ogden; Who knows…
