Ο Σοφοκλής, ο Freud και η αναθεώρηση της άποψής τους για τον Οιδίποδα
Κάτια Χαραλαμπάκη, Ψυχίατρος-συστημική ψυχοθεραπεύτρια
Η πρώτη αναφορά του Freud στην τραγωδία του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος», περιλαμβάνεται στην επιστολή 71 προς στον στενό του νεανικό φίλο, ρινολαρυγγολόγο Wilhelm Fliess, τον Οκτώβρη του 1897. «Έχω βρει, στη δική μου περίπτωση, τον έρωτα με τη μητέρα και τη ζηλοτυπία με τον πατέρα, και τώρα το θεωρώ ως οικουμενικό γεγονός κάθε παιδικής ηλικίας, ίσως όχι τόσο νωρίς για τα παιδιά που έχουν γίνει υστερικά. Εφόσον είναι έτσι, μπορούμε να κατανοήσουμε το σταθερό κύρος της τραγωδίας “Οιδίπους Τύραννος”, παρά τις αντιρρήσεις που εγείρει η λογική ενάντια στις προβλέψεις τις μοίρας».
Το «Οιδιπόδειο Όνειρο» στον πρώιμο Freud
Το θέμα του οιδιπόδειου δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά, και με εκτεταμένη αναφορά, στο βιβλίο του Freud «Η Ερμηνεία των Ονείρων», τον Νοέμβρη του 1899. Ξεκινά με μια περίληψη, με τον δικό του τρόπο, της τραγωδίας. «Ο Οιδίπους, γιος του Λάιου, Βασιλιά των Θηβών, και της Ιοκάστης, εκτίθεται στην παιδική ηλικία γιατί χρησμός είχε προειδοποιήσει τον Λάιο ότι το ακόμα αγέννητο παιδί του θα γινόταν ο δολοφόνος του πατέρα του. Το παιδί διασώθηκε, και μεγάλωσε ως πρίγκιπας σε μια ξένη βασιλική αυλή, μέχρι που, με αμφιβολίες για την καταγωγή του, ρώτησε το μαντείο και προειδοποιήθηκε να αποφύγει το σπίτι του, καθώς ήταν προορισμένο να φονεύσει τον πατέρα και να παντρευτεί τη μητέρα του».
Συνεχίζει με το ταξίδι του στις Θήβες, το αίνιγμα τις Σφίγγας, την ευγνωμοσύνη των Θηβαίων, την ανάδειξή του σε βασιλιά, τον γάμο με την Ιοκάστη, τα τέσσερα παιδιά του, την ειρηνική ζωή του λαού, την επιδημία, την αποκάλυψη ότι ο Οιδίπους είναι ο φονιάς του πατέρα του και ο σύζυγος τις μητέρας του, την αυτοτιμωρία και την αυτοεξορία – «μια διαδικασία που μπορεί να εξομοιωθεί με την ψυχανάλυση», γράφει.
O Freud προχωρά, αναφερόμενος στον μοιραίο χαρακτήρα της τραγωδίας, την αντίθεση ανάμεσα στο πεπρωμένο και την ανθρώπινη θέληση, αλλά και την επίδραση που ασκεί αυτό το θεατρικό έργο: «Η μοίρα του μας συγκινεί μόνο γιατί μπορούσε να ήταν η δική μας – γιατί ο χρησμός έθεσε την ίδια κατάρα πάνω μας πριν τη γέννηση μας, όπως στον Οιδίποδα. Είναι η τύχη όλων μας, ίσως, να κατευθύνουμε την πρώτη σεξουαλική μας παρόρμηση προς τη μητέρα μας και το πρώτο μας μίσος και την πρώτη μας φονική επιθυμία ενάντια στον πατέρα μας. Τα δικά μας όνειρα μας πείθουν ότι είναι έτσι. Ο Οιδίπους Τύραννος, που έσφαξε τον πατέρα του Λάιο και παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη, απλώς μας δείχνει την πραγματοποίηση των δικών μας παιδικών επιθυμιών».
Ο Freud ονόμασε το φαινόμενο αυτό «Οιδιπόδειο Όνειρο». Σε μια σημείωσή του, στην «Ψυχολογία τις Καθημερινής Ζωής», το 1901, αναφέρει: «Το Οιδιπόδειο Όνειρο, έτσι συνηθίζω να το καλώ, γιατί περιέχει το κλειδί τις κατανόησης του θρύλου του βασιλιά Οιδίποδα. Στο κείμενο του Σοφοκλή μια αναφορά σε ένα τέτοιο όνειρο έρχεται από το στόμα τις Ιοκάστης». Η έκφραση πρωτοεμφανίσθηκε στην «Ερμηνεία των Ονείρων».
Ο όρος «Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα», ουσιαστικά εμφανίζεται, έντεκα χρόνια μετά, το 1910, στο έργο του «Συμβολή στην Ψυχολογία του Έρωτα» και εξελίσσεται σε έναν από τους πυλώνες της ψυχαναλυτικής σκέψης. Μια εκσυγχρονισμένη συμπύκνωση αυτής της έννοιας έδωσε ο ίδιος το 1920, σε μια μεταγενέστερη σημείωσή του, στο «Τρία Δοκίμια για τη λειτουργία τις σεξουαλικότητας», όπου αναφέρει ότι το οιδιπόδειο είναι το «σήμα κατατεθέν» των ψυχαναλυτών. Στη μακρά, παραγωγική επιστημονική του ζωή, η έννοια δεν παραμένει ένα ονειρικό φαινόμενο, εξελίσσεται και μεταλλάσσεται. Συνδέεται με τις θεωρίες για τη λίμπιντο, τις ερωτογενείς ζώνες, το αρχέγονο τοτέμ, τον ευνουχισμό, το υπερεγώ.
Freud : Άλλο ο μύθος του O ιδίποδα και άλλο η τραγωδία του Σοφοκλή
Και όμως. Ενώ ο Freud ξεκινά την ερμηνεία του για το οιδιπόδειο από την τραγωδία του Σοφοκλή, στο τέλος της αφήγησης του, στην «Ερμηνεία των Ονείρων», κρατά κάποιες αποστάσεις. Κατανοεί ή συναισθάνεται ότι η ερμηνεία του ίσως να μην ανταποκρίνεται πλήρως στις αντιλήψεις του Σοφοκλή. «Υπάρχει μια αλάνθαστη ένδειξη στο κείμενο της ίδιας της τραγωδίας του Σοφοκλή ότι ο θρύλος του Οιδίποδα αναπήδησε από κάποιο πρωτόγονο ονειρικό υλικό… Η ιστορία του Οιδίποδα είναι η αντίδραση της φαντασίας σε αυτά τα δύο χαρακτηριστικά όνειρα (θανάτωση πατέρα, έρωτας με μητέρα). Και ακριβώς, όπως με αυτά τα δύο όνειρα, στην περίπτωση των ενηλίκων, συνοδεύονται από αισθήματα απoστροφής, έτσι και ο θρύλος πρέπει να περιλαμβάνει τρόμο και αυτοτιμωρία. Η περαιτέρω τροποποίησή του (μέσω του Σοφοκλή) εκκινεί για άλλη μια φορά, με μια λαθεμένη δευτερογενή αναθεώρηση του αρχικού υλικού (όνειρα), που επιδιώκει να το αξιοποιήσει για θεολογικούς σκοπούς. Η προσπάθεια (του Σοφοκλή) να εναρμονίσει τη θεϊκή παντοδυναμία με την ανθρώπινη ευθύνη πρέπει, λογικά, να αποτύχει στη σύνδεση με αυτό το θέμα, όπως και με κάθε άλλο».
Με άλλα λόγια ο Freud, σε αυτό το απόσπασμα, υπογραμμίζει ότι οι απόψεις του σχετίζονται με τον πρωταρχικό μύθο και όχι αναγκαστικά με την τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος». Στο έργο του «Τοτέμ και Ταμπού», και σε άλλα μεταγενέστερα γραπτά του, ο Freud διαμορφώνει την εξής σειρά: Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα γεννήθηκε στην ανθρώπινη ψυχή, μετά εκφράστηκε από τον μύθο, μετά το αξιοποίησε ο τραγωδός, και, τελικά, αναδείχθηκε σε κεντρικό στοιχείο της ψυχανάλυσης.
Ποιος είναι ο πρωταρχικός μύθος, όμως; Ο Όμηρος στην Ιλιάδα, στην προτελευταία ραψωδία, λέει ότι στα αθλήματα που έχει διοργανώσει ο Αχιλλέας για τον χαμό του Πάτροκλου, ο Ευρύαλος, πρίγκιπας παλαιστής, είχε, επίσης, συμμετάσχει και νικήσει στους αγώνες που έγιναν κατά τη διάρκεια τις επίσημης κηδείας του βασιλιά Οιδίποδα στις Θήβες (Ψ 676-680). Στην Οδύσσεια ο βασιλιάς τις Ιθάκης στη χώρα των Κιμμερίων, σε έναν λάκκο που έσκαψε και έκανε χοές, έρχεται σε επαφή με τις οικούντες τον Άδη, ανάμεσά τους και την Επικάστη (Ιοακάστη), που νεκρή έστειλε Ερινύες ενάντια στον Οιδίποδα, ο οποίος συνέχιζε τη βασιλεία του (271-280).
Ο Πίνδαρος στον «Ολυμπιόνικο ΙΙ» αναφέρει ότι κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τον χρόνο του θανάτου του, κι ότι το τίμημα για την πατροκτονία ήταν η αλληλοσφαγή των δύο γιων του Οιδίποδα που την ανέλαβε η Εριννύς (30-42).
Ο Αισχύλος, στην τραγωδία «Επτά επί Θήβαις», αναφέρει ότι το μήνυμα του μαντείου που πήρε ο Λάιος, και μάλιστα τρεις φορές, του ζητούσε να μείνει άτεκνος σε όλη του τη ζωή για να σώσει την πόλη (742-791).
Ο Ευριπίδης, στις «Φοίνισσες», αναφέρει ότι η εγκυμοσύνη της Ιοκάστης με γόνο τον Οιδίποδα προκλήθηκε από έναν μεθυσμένο Λάιο, ότι η Κορίνθια βασίλισσα Μερόπη παρουσίασε στον σύζυγό της το μωρό ως δικό της παιδί, ότι ο Οιδίπους σκότωσε τον Λάιο πριν καν μάθει τον χρησμό κι έκανε δώρο το αμάξι του στον θετό του πατέρα Πόλυβο. Μετά την αυτο-τύφλωσή του, οι γιοι του Ετεοκλής και Πολυνείκης τον κλείνουν μέσα σε ένα πατάρι, η Ιοκάστη επιβιώνει και αυτοκτονεί, χρόνια αργότερα, πάνω στα πτώματα των δύο γιων της, όταν αλληλοσκοτώθηκαν, και ο Κρέων τότε εξορίζει τον Οιδίποδα από την πατρίδα του (1-87, 1427-1459, 1584-1624).
Οι διάφορες εκδοχές συνεχίζονται από διάφορους συγγραφείς, μέχρι τον Ρωμαίο ιστορικό Gaius Julius Hyginus, τον πρώτο αιώνα μ.Χ., που υποστηρίζει ότι ο Οιδίπους πέθανε μόλις είδε την Ιοκάστη κρεμασμένη. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να παρουσιαστεί ο πρωταρχικός μύθος στον οποίο αναφέρεται ο Freud. Το πιο πιθανό είναι, όσο παλιότερη είναι η πηγή, να είναι πιο κοντά του. Αλλά κι αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο.
Η θρησκευτικότητα της αρχαιότητας, επίσης, δεν έχει την αυστηρότητα και τους κανόνες όπως σήμερα, που αν έχεις κάποια διαφορετική άποψη από την επίσημη, κηρύσσεσαι αιρετικός, και το αποτέλεσμα είναι να γεννιούνται δεκάδες αιρέσεις, όπως γίνεται στον χριστιανισμό και τον μουσουλμανισμό. Ο Έλληνας δραματουργός ή ποιητής έχει την ελευθερία να φέρει τον μύθο στα μέτρα του. Ένα ακραίο παράδειγμα είναι η «Ελένη» του Ευριπίδη, που έχει τη βασίλισσα της Σπάρτης κατά τον τρωικό πόλεμο, ο οποίος έγινε για χάρη της, να μην πηγαίνει καν στο Ίλιον, αλλά να περνάει μια δεκαετία στην Αίγυπτο, άσπιλη, αγνή και αθώα.
Η πατροκτονία και η αιμομιξία, συνήθεια των θεών
Είναι άλλα τα δεδομένα της εποχής μας, και άλλα της εποχής της συγγραφής του Οιδίποδα. Οι αυστηροί χρησμοί προς τον Λάιο και τον Οιδίποδα, για την πατροκτονία και την αιμομιξία, δεν συνηχούν με την ακολασία, τον βίο και πολιτεία των θεών. Με βάση τον Ησίοδο, το γενεόγραμμα των θεών ξεκινά μέσα στις πατροκτονίες και τις αιμομιξίες. Ο πρώτος ηγέτης τους, ο Ουρανός, έχει για σύζυγο την ίδια τη μητέρα του, τη Γη. Ο γιος του Κρόνος συγκρούεται μαζί του, τον νικά, δεν μπορεί να κάνει πατροκτονία, καθώς οι θεοί είναι αθάνατοι, κάνει κάτι χειρότερο: τον ευνουχίζει. Παντρεύεται την αδελφή του, τη Ρέα. Ο γιος του Δίας ξεκινά την Τιτανομαχία, τον νικά, δεν μπορεί να τον σκοτώσει, τον ρίχνει στα Τάρταρα. Ζευγαρώνει με την αδελφή του Ήρα. Η μητέρα του Απόλλωνα, η Λητώ, που έβγαλε τους χρησμούς- καταπέλτες για την αιμομιξία, έχει μείνει έγκυος από τον πρώτο εξάδελφό της, τον Δία.
Αυτά δεν σημαίνουν ότι στην αρχαία Αθήνα επιτρεπόταν η πατροκτονία και ο γάμος με τη μητέρα. Σημαίνει ότι ο συναισθηματικός και πολιτιστικός αντίκτυπος αυτών των καταστάσεων ήταν αρνητικός μεν, αλλά δεν είχε το καταθλιπτικό βάρος και τον ιερόσυλο χαρακτήρα που δημιουργείται στους θεατές ή αναγνώστες του αιώνα του Freud και του σημερινού. Με άλλα γυαλιά βλέπουν οι άνδρες τις κλασικής Αθήνας την τραγωδία, και με άλλα οι σημερινές, τυπικά ή ουσιαστικά, χριστιανές και χριστιανοί, όπου ο βίος του Ιησού και των Αποστόλων δεν έχει καμία σχέση με τα όργια των αρχαίων θεών.
Για έναν σημερινό μέσο αναγνώστη, ο υπεύθυνος για όλη τη δραματική εξέλιξη είναι οι θεοί και το μαντείο, και όχι ο Οιδίπους. Είχαν στήσει μια σατανική πλεκτάνη και μέσα έπεσε ο βασιλιάς των Θηβών. «Τίποτε δεν μπορεί να συγχωρήσει τους θεούς και ο Σοφοκλής το γνώριζε πολύ καλά… Δεν υπάρχει κανένα νόημα στον “Οιδίποδα Τύραννο”. Υπάρχει, απλώς, ο τρόμος τις σύμπτωσης», γράφει ο Αυστραλός καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Sydney A. Waldock στο βιβλίο του «Σοφοκλής ο Δραματουργός». «Ο Σοφοκλής δεν έχει να κάνει καμία επίσημη θεολογική δήλωση, ούτε κανένα σημείο επίκρισης να σημειώσει», γράφει ο G.M.Kirkwood από το Cornell University στο βιβλίο του «Μελέτη του Σοφόκλειου Δράματος».
O Σοφοκλής δεν ενοχοποιεί τους θεούς, ούτε τους αθωώνει. Δεν μιλά, αφήνει την κρίση για τους θεατές. Πιστεύει, όμως, ότι ο λόγος των θεών, είτε δίκαιος είτε άδικος, πρέπει να γίνει σεβαστός. Αλλιώς θα υπάρξει τιμωρία. Αυτή την αντίληψη προσδίδει και στον Οιδίποδα. Από μια άποψη, είναι ένα θεατρικό ανάλογο της τύχης του Σωκράτη, στη δίκη του για την ασέβεια απέναντι στους θεούς της Αθήνας. Γνωρίζει πολύ καλά ότι δεν είναι ένοχος, δέχεται την καταδίκη σε θάνατο από τον θεσμό του αθηναϊκού δικαστηρίου, δεν προτείνει μια εναλλακτική λύση, σαν την εξορία που θα μπορούσε να ζητήσει, αρνείται τη συμβουλή των μαθητών του να δραπετεύσει. «Το να αδικεί κανείς και να μην ακούει τον ανώτερό του, είτε αυτός είναι άνθρωπος είτε θεός, είναι κακό και επονείδιστο» (Πλάτων, Απολογία Σωκράτη, 29β6-7). Ο Οιδίπους αυτό-τυφλώνεται. Ο Σωκράτης πίνει το κώνειο.
Η αντίσταση του Οιδίποδα στην πατροκτονία και την αιμομιξία
Ο Freud αντιμετωπίζει, παρ’ όλα αυτά, τον Οιδίποδα ως πλήρως ένοχο: «Η ενοχή του Οιδίποδα δεν μειώνεται από το γεγονός ότι συνέβη χωρίς την επίγνωσή του και ενάντια στη θέλησή του», γράφει στο «Τοτέμ και Ταμπού», το 1913, αλλά και σε άλλα κείμενά του. Η άποψη αυτή έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις βασικές αρχές του Δικαίου.
Ο Freud θεωρεί το οιδιπόδειο σύμπλεγμα βασικό στοιχείο του ασυνείδητου. Δεν το θεωρεί χαρακτηριστικό των συνειδητών πράξεων. Στη δεύτερη περίπτωση, εάν κάποιος αποπειραθεί ή γίνει πατροκτόνος ή μητροκτόνος, το θέμα δεν ανήκει στην ψυχανάλυση, αλλά στην εγκληματολογία.
Ο Σοφοκλής δεν αναφέρεται στο ασυνείδητο του Οιδίποδα. Αναφέρεται στο συνειδητό του. Ο Οιδίπους δεν αποκτά το ακραίο άγχος για τον κίνδυνο από το όνειρά του ή από παιδικές φοβίες ή εσωτερικές ορμές, αλλά από ένα περιστατικό που τον συγκλόνισε. Συζητώντας με την Ιοκάστη, όταν τα πράγματα μέσα στα ανάκτορα είχαν αρχίσει να γίνονται κρίσιμα, της αφηγείται για ένα γεύμα στο ανάκτορο των θετών γονιών του στην Κόρινθο: «Κάποιος στο δείπνο μεθυσμένος λέει επάνω στο κρασί πως του Πόλυβου δεν είμαι πραγματικός του γιος. Θύμωσα, τότε, μα συγκρατήθηκα τη μέρα εκείνη… φεύγω, κρυφά από τη μάνα μου και τον πατέρα, για τους Δελφούς, μα ο Φοίβος μ’ έδιωξε, δίχως ν’ απαντήσει στα ερωτήματά μου, και σε μένα τον άθλιο δίνει προφητείες φριχτές κι απαίσιες: Ότι θα γίνω, τάχα, τις μάνας μου άντρας και στο φως θα φέρω για τις θνητούς γενιά καταραμένη και θα σκοτώσω τον πατέρα μου» (779-793).
Ο Οιδίπους όχι μόνο δεν αποδεχόταν, δεν ενέκρινε, δεν ανέχονταν το οιδιπόδειο, αλλά τόλμησε το πιο γενναίο και ριζοσπαστικό βήμα ενάντιά του, που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Εγκαταλείπει, αμέσως και για πάντα, τους θεωρούμενους γονείς του Πόλυβο και Μερόπη. Από τη χλιδή, την άνεση του παλατιού, από τη χρυσή προοπτική να αναδειχθεί σε βασιλιά της ισχυρής Κορίνθου, περιπλανώμενος βρίσκεται στον δρόμο, αλήτης, ζητιάνος, φτωχός ταξιδευτής χωρίς σκοπό. Ο Οιδίπους, με μια καθαρή συνείδηση, αλλά κι ένα ασυνείδητο χωρίς αναταράξεις και αμφισημίες, είναι ο πιο σοβαρός συμβολικός αρνητής του οιδιπόδειου συμπλέγματος. «Αίσχιστ’ εν ανθρώποισιν έργα» (1409) το αποκαλεί.
Δεν ισχύει, ίσως, ακριβώς το ίδιο με την Ιοκάστη. Ο Οιδίπους δεν ήξερε τίποτα… αυτή, ίσως, ήξερε κάτι. Αν ο χρησμός είχε πει ότι ο γιος του θα φονεύσει τον Λάιο, δεν έπρεπε να ερευνήσει με κάθε τρόπο ποιος ήταν ο δολοφόνος; Αν παντρεύτηκε δεύτερη φορά, δεν έπρεπε να προσέξει το πρόσωπο και την κορμοστασιά του νέου της συζύγου, μήπως κάποιο χαρακτηριστικό έμοιαζε με του Λάιου ή με δικό της;
Η Ιοκάστη για τα όνειρα
Υπάρχει ένα ιδιαίτερο κοινό στοιχείο μεταξύ Freud και Σοφοκλή: Τα όνειρα. Για τον πρώτο είναι πασίγνωστο. Η πρώτη αναφορά στο σύμπλεγμα, και μάλιστα εκτεταμένη, είναι στην «Ερμηνεία των Ονείρων», και η πρώτη τιτλοποίησή του είναι «οιδιπόδειο όνειρο».
Περιέργως, η τραγωδία, σε μια αναφορά συνηχεί, πλήρως, με την ανάλυση του Freud, και αυτός το σημειώνει επανειλημμένα. Ο Άγγελος από την Κόρινθο φέρνει την είδηση ότι ο βασιλιάς Πόλυβος πέθανε. Αντί για πένθος όλοι νιώθουν χαρά, γιατί αποδεικνύεται, πια, ότι ο Οιδίπους είναι αδύνατο να γίνει πατροκτόνος. Μέσα στην προσωρινή, αιφνίδια χαλαρότητα, κι ενώ το θέμα του γάμου με τη μητέρα είναι ακόμα ανοιχτό, η Ιοκάστη λέει: «Μη σε φοβίζει ο γάμος με τη μάνα, πολλοί στα όνειρά τους έχουν σμίξει με τη μητέρα τους» (980-982). Δεν μιλά για το όνειρο ενός ανθρώπου – «Πολλοί γαρ». Αναφέρεται σε ένα συλλογικό χαρακτηριστικό.
Το όνειρο δεν είναι ένα σπάνιο χαρακτηριστικό της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Η εμφάνισή του ξεκινά από τον Όμηρο: το όνειρο τις Ναυσικάς, τα όνειρα της Πηνελόπης. Είναι επαναλαμβανόμενο και εντυπωσιακό στον Ηρόδοτο. Παρουσιάζεται συχνά στις τραγωδίες. Το κύριο χαρακτηριστικό της χρήσης του ονείρου και της ερμηνείας του είναι η πρόγνωση του μέλλοντος. Είναι ένα είδος προφητείας για τους ανθρώπους της εποχής, όπως γίνεται και με τον οιωνό, με τον χρησμό, με την αστρολογία. Οι ονειροκρίτες προσπαθούν να ξεκλειδώσουν το νόημά τους.
Το όνειρο που αναφέρει η Ιοκάστη έχει, λοιπόν, ένα μοναδικό χαρακτηριστικό, που δεν το συναντάμε αλλού, εκείνη την εποχή. Πρόκειται για έναν τύπο ονείρου όχι του ατόμου, αλλά όλων, σχεδόν, των ανδρών, για μια ανερμήνευτη υπόγεια διεργασία στην ψυχή τους. Η λέξη «ασυνείδητο» δεν υφίσταται ακόμα στην ελληνική γλώσσα – πρωτοεμφανίζεται από τον Ιωάννη Χρυσόστομο τον 4ο μ.Χ. αιώνα, και σημαίνει απώλεια των αισθήσεων. Ο Σοφοκλής, δυόμιση χιλιετίες πριν τον Freud, «ασυνείδητα» ψηλαφεί τη σημερινή ψυχαναλυτική έννοια του ασυνείδητου. Αυτό το έχει κάνει κι άλλη φορά. Στα αποσπάσματα που έχουν διασωθεί από τη χαμένη του τραγωδία «Φαίδρα» λέει: «Η γυναίκα πρέπει να καλύψει αυτό που για τις γυναίκες είναι αισχρό» (678), ή, «Κανένας θνητός, ω γυναίκες, δεν μπορεί να αποφύγει τα αίσχη» (679). Το «αισχρό» δεν είναι μια συνειδητή πράξη, προκύπτει όχι από μια συνειδητή επιλογή, αλλά από μια εσωτερική ισχυρή ψυχική παρόρμηση.
Και μια που μιλάμε για τη Φαίδρα, ναι, υπάρχει τραγωδία που ο πρωταγωνιστής ή η πρωταγωνίστρια επιθυμεί την αιμομιξία ή κάτι σαν την αιμομιξία, που δεν υπάρχει κατά διάνοια στις προθέσεις του Οιδίποδα. Στο έργο του Ευριπίδη, «Ιππόλυτος Στεφανοφόρος», η Φαίδρα, σύζυγος του Θησέα, επιδιώκει ερωτικά, σαν τρελή, τον θετό της γιο, Ιππόλυτο.
Έχει χαθεί το προηγούμενο σκέλος της τριλογίας, ο «Ιππόλυτος (Καλυπτόμενος)», όπου, εκεί, επίκεντρο είναι ο ασυγκράτητος έρωτας της μητριάς για τον θετό γιο της. Και στο επόμενο μέρος της τριλογίας, που δεν χάθηκε, ο Στεφανοφόρος, παρότι το θέμα του, τώρα, είναι η αυτοκτονία της βασίλισσας της Αθήνας, και το θανάσιμο ατύχημα του θετού της γιου, έρχεται ο απόηχος του μανιασμένου πόθου της Φαίδρας: «Άκου ποιον δρόμο πήρε ο στοχασμός μου. Σαν με λάβωσε ο έρωτας, σκεφτόμουν πώς θα τον υποφέρω… Το ήξερα πως ήταν δύσκολο και πως είχα ντροπιασμένο πάθος κι ήμουν γυναίκα, πλάσμα σ’ όλους μισητό. Να αφανιζόμουν μέσα σε συμφορές που το κρεβάτι του ανδρός πρώτη ντρόπιασα με άνδρες έξω από την κάμαρά μας» ( 391-393, 405-409). Μια ανάλογη, εννοιολογικά, φράση ή μια υπαινικτική ή, έστω, μια συγκαλυμμένη, ούτε κατά διάνοια βάζει ο Σοφοκλής στο στόμα του Οιδίποδα.
Η άποψη του Vernant και του Dodds για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα
Κάνει εντύπωση ότι από την πλευρά τις κλασικής φιλολογίας υπήρξε, και υπάρχει, μια γενική αδιαφορία για την ψυχαναλυτική επινόηση περί τον Οιδίποδα. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις που έχουν ενδιαφέρον: Ο ιστορικός και ανθρωπολόγος, καθηγητής στο College de France J-P. Vernant, και ο Ιρλανδός καθηγητής ελληνικών στην Οξφόρδη E.R.Dodds.
Ο Vernant, άρθρο του «Ο Οιδίπους χωρίς Σύμπλεγμα», με μια ισχυρή θεμελίωση, επιχειρεί να αποδιαρθρώσει την άποψη της ψυχανάλυσης. Θεωρεί ότι ο Freud δεν έκανε καμία τεκμηριωμένη και σε βάθος μελέτη της τραγωδίας, ότι οι ψυχαναλυτές έχουν γενικεύσει το μοντέλο της αιμομιξίας στην ελληνική μυθολογία, θεωρούν ότι οι ασυνείδητες κεραίες του Οιδίποδα, παρά την υιοθεσία του από το κορινθιακό βασιλικό ζεύγος, εντόπιζαν τον Θηβαίο βασιλέα και τη σύζυγό του ως γονείς του.
Γράφει: «Σχέσεις οιδιπόδειου τύπου, με τη νεότερη σημασία του όρου, ανάμεσα στον Οιδίποδα και την Ιοκάστη, θα βρίσκονταν σε άμεση αντίθεση με την τραγική πρόθεση του έργου, που έχει ως πυρήνα του το θέμα τις απόλυτης εξουσίας του Οιδίποδα και της ύβρεως που πηγάζει αναγκαστικά από αυτήν… Το πού βρίσκεται αυτό το νόημα που αποκαλύπτεται, φαίνεται, τόσο άμεσα στον Freud, όσο και σε όλους τους ύστερους ψυχαναλυτές, λες και τους είχε δοθεί -όπως στον Τειρεσία- το χάρισμα τις διόραση. Ο Freud απλοποιεί και υποβιβάζει, διαδοχικά, ολόκληρη την ελληνική μυθολογία σε ένα ιδιαίτερο μυθικό σχήμα».
Σε διάφορα σημεία ο Vernant ειρωνεύεται σκωπτικά τον Freud, προβάλλοντας μια έλλειψη σε βάθος της γνώσης του για την ελληνική γραμματεία: «Ο ψυχαναλυτής αναγκάζει το μυθικό υλικό να υποκύψει στις απαιτήσεις του προτύπου του που φέρνει μαζί του, όπως ο μάγος κατέχει την αλήθεια πριν αρχίσει να μελετά…». Δεν έχει δίκιο όμως. Σε έρευνα και έκθεση που έκανε το 1998 το Freud Museum στο Λονδίνο, παρουσιάστηκαν 300, περίπου, βιβλία, από τη βιβλιοθήκη του Freud, για τη μυθολογία και την αρχαία ιστορία, τα περισσότερα σημειωμένα με μολύβια διαφόρων χρωμάτων. Ελληνικά ήταν τα άπαντα του Ομήρου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη, η Ποιητική του Αριστοτέλη και τα Ονειροκριτικά του Αρτεμίδωρου.
Ο Dodds, στο πιο γνωστό του έργο «Οι Έλληνες και το Παράλογο», αναφέρεται και χρησιμοποιεί, θετικά, αρκετές φροϋδικές έννοιες. Σε σχέση με τον πλατωνικό δαίμονα που είναι το υπερεγώ, σε σχέση με τα όνειρα, τη δευτερογενή επεξεργασία των ονείρων, τον εγωκεντρισμό του ονειρικού κόσμου, τη σχέση του πάθους με τη λίμπιντο. Στο άρθρο του «Παρανοώντας τον Οιδίποδα Τύραννο» εντάσσει μια ουσιαστική διαφοροποίηση από τον Freud, σχετικά με το τι ακριβώς είναι ο βασιλιάς των Θηβών.
Γράφει: «Ο Freud δεν αποδίδει τη δική του (στην “Ερμηνεία των Ονείρων”) ερμηνεία στον Σοφοκλή και δεν είναι αυτή η ερμηνεία που έχω εγώ στο μυαλό μου». Απέναντι στην ψυχική παθογένεια που έχει με το σύμπλεγμά του ο Οιδίποδας, ο Ιρλανδός καθηγητής τις Οξφόρδης προβάλλει μια άλλη άποψη: «Ασφαλώς ο Οιδίπους Τύραννος είναι για την τυφλότητα του ανθρώπου και την απελπισμένη ανασφάλεια της ανθρώπινης κατάστασης: Με μια έννοια, κάθε άνθρωπος πρέπει να ψηλαφεί στο σκοτάδι, όπως ψηλαφεί ο Οιδίπους, χωρίς να γνωρίζει ποιος είναι ή τι έχει υποφέρει. Όλοι ζούμε σε έναν επιφανειακό κόσμο που μας κρύβει ποιος ξέρει ποια είναι η τρομερή πραγματικότητα. Αλλά, σίγουρα, ο Οιδίπους Τύραννος είναι μια παράσταση για τo ανθρώπινο μεγαλείο. Ο Οιδίπους είναι μέγας, όχι χάρη μιας μεγάλης θέσης στον κόσμο -γιατί η θέση του στον κόσμο είναι μια ψευδαίσθηση και ένα όνειρο- αλλά χάρη στην εσωτερική του δύναμη: Δύναμη να κυνηγήσει μια αλήθεια, όποιο κι αν είναι το προσωπικό του κόστος, και δύναμη να την αποδεχθεί και να την αντέξει, όταν αποκαλυφθεί. “Τα δικά μου δεινά”, κραυγάζει, “κανείς δεν θα μπορούσε να βαστάξει πλην εγώ” (1414). Ο Οιδίπους είναι Μέγας, γιατί αποδέχεται την ευθύνη για τις πράξεις του, συμπεριλαμβάνοντας εκείνες που είναι πιο τρομαχτικές, παρότι υποκειμενικά είναι αθώος».
Μέσω του οιδιπόδειου συμπλέγματος, η τραγική ιστορία του βασιλιά των Θηβών έγινε οικουμενικά γνωστή, πέρασε σε όλες τις μορφές της τέχνης. Όχι πάντα, με κατά γράμμα παρουσίαση της τραγωδίας του Σοφοκλή, αλλά, συχνά, με αλλαγές στο σενάριο, μεταφορά σε άλλες εποχές, διαφορετικό τέλος, δημιουργία προσωπικών καταστάσεων, που δεν είναι, αλλά εμπνέονται από τα πρόσωπα της τραγωδίας. Στο βιβλίο του D. H. Lawrence «Sons and Lovers» ο πρωταγωνιστής, προσκολλημένος στη μητέρα του, κάνει σχέσεις με δύο γυναίκες, μετά αυτές διαλύονται, επιστρέφει στη μητέρα του μέχρι τον θάνατό της. Το κινηματογραφικό έργο του Pasolini «Edipo Re», τελειώνει, δείχνοντας τον Οιδίποδα να περιπλανάται σε ένα επαρχιακό τοπίο της σύγχρονης εποχής. Στο σενάριο του Gabriel García Márquez «Edipo Alcalde», η ιστορία εξελίσσεται στη σύγχρονη Κολομβία των εμφυλίων συρράξεων.
Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και η συστημική σκέψη
Με έναν διαφορετικό τρόπο από τον Freud προσεγγίζει τον αρχαιοελληνικό μύθο ο Gregory Bateson: Προσεγγίζει την ομάδα και το γενεόγραμμα και όχι μόνο το άτομο και την προσωπική σχέση.
H οικογένεια των Λαβδακιδών (στην οποία ανήκε και ο Οιδίποδας) είχε ένα βαριά επιβαρυμένο παρελθόν, όπως ακριβώς η οικογένεια των Ατρειδών στις Μυκήνες. Ο ιδρυτής της και οικοδόμος της Θήβας, ο Κάδμος, αφού σκότωσε τον δράκοντα του Άρη, με προτροπή της Αθηνάς, έριξε τα δόντια του στη γη, φύτρωσε μια ολόκληρη ράτσα ανθρώπων, των Σπαρτών, και με ένα τέχνασμά του τους έβαλε να αλληλοεξοντωθούν, προκάλεσε μια μαζική γενοκτονία, με εξαίρεση πέντε άτομα. Ο παππούς της Ιοκάστης, Πενθέας, διαμελίσθηκε από τις Βάκχες μαινάδες, όπου πρωταγωνιστούσε η μητέρα του Αγαύη. Το ίδιο και ο Λάβδακος, πατέρας του Λαίου. Ο Λάιος, που φιλοξενήθηκε από τον Πελοποννήσιο Πέλοπα, απήγαγε και βίασε τον γιο του Χρύσιππο, αναδεικνυόμενος σε ιδρυτή του παιδεραστικού βιασμού. Ο ίδιος ο Λάιος, υπακούοντας στο μαντείο, χωρίς αντιστάσεις, δεν διστάζει να δολοφονήσει τον ίδιο τον γιο του, συμπαρασύροντας στην παιδοκτονία, με βάση το κείμενο του Σοφοκλή, τη σύζυγό του Ιοκάστη.
O Bateson, με τις ανθρωπολογικές του γνώσεις, σχολιάζοντας τις χαοτικές συνθήκες μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, αναφέρεται στον οίκο των Ατρειδών, αλλά ό,τι λέει ισχύει, ακριβώς, και για τον οίκο των Λαβδακιδών: «Είμαστε, στην πραγματικότητα, όπως τα μέλη του οίκου των Ατρειδών στην ελληνική τραγωδία. Πρώτα ήταν η μοιχεία του Θυέστη, μετά ο φόνος των τριών παιδιών του Θυέστη από τον Ατρέα, που τα πρόσφερε στον Θυέστη συμπόσιο συμφιλίωσης. Μετά ο φόνος του γιου του Ατρέα, Αγαμέμνονα, από του Θυέστη τον γιο, Αίγισθο και, τελικά, ο φόνος του Αιγίσθου και την Κλυταιμνήστρας από τον Ορέστη. Η τραγωδία της ταλαντευόμενης και μεταδιδόμενης δυσπιστίας, του μίσους και καταστροφής, μέσα από τις γενιές. Ας φαντασθώ ότι έρχεστε στο μέσον κάποιας από τη σειρά των τραγωδιών. Τι γίνεται με τη μεσαία γενιά του οίκου των Ατρειδών; Ζούνε σε μια τρελή οικουμένη. Από τη σκοπιά των ανθρώπων που ξεκίνησαν τον κυκεώνα δεν είναι τόσο παλαβό – γνωρίζουν τι έγινε και πώς έφτασαν εκεί. Αλλά οι άνθρωποι, πέρα από αυτή την γραμμή, που δεν παρευρίσκονταν στην αρχή, βρίσκουν τους εαυτούς τους να ζουν σε έναν τρελό κόσμο και βρίσκουν τους εαυτούς τους παλαβούς, ακριβώς γιατί δεν γνωρίζουν πώς πήραν αυτόν τον δρόμο».
Αυτή την τελευταία πρόταση ας την σκεφτούμε, ειδικά για τον Οιδίποδα. Ο Freud προσεγγίζει την αρχαιότητα, κυρίως με βάση τις ατομικές σχέσεις. Ο Bateson, κυρίως με βάση τις συλλογικές καταστάσεις. Χρειάζεται ο συνδυασμός και των δύο. Η μυθολογία και η αρχαία ιστορία πρέπει να προσεγγισθούν μέσα από πολυδιάστατη και πολύπλευρη ψυχολογική σκοπιά. Και όχι από μια μονοδιάστατη ματιά. Δεν αξίζει η ψυχολογική σκέψη μας, για μια τραγωδία ή ένα κλασικό ποίημα, να περιορίζεται σε ένα άτομο ή σε μια ατομική σχέση, αλλά να έχει την ετοιμότητα να δει το κοινωνικό σύνολο, τις συνθήκες, το παρελθόν μέσα στο οποίο εξελίσσεται αυτή. Και, παράλληλα, η προσέγγιση αυτή πρέπει να παίρνει υπόψη της, να αντλεί και στηρίζεται, ή τουλάχιστον, να έχει βαθιά γνώση της ανάλυσης που έχουν κάνει οι ειδικοί, οι κλασικοί φιλόλογοι και η ιστορικοί.
Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν περιεχόταν στην πρώτη φάση της διαμόρφωσης της συστημικής ψυχοθεραπείας. Σε μια δεύτερη φάση, βαθμιαία ενσωματώθηκε, με αρκετή διαφοροποίηση σε ορισμένα στοιχεία της. O Sebastian Kraemer, ψυχίατρος στην Tavistock Clinic, στο Λονδίνο, σε άρθρο του για το οιδιπόδειο τρίγωνο και την οικογενειακή θεραπεία, λέει: «Ο διπλός δεσμός ήταν αρχικά χαρακτηριστικό μιας σχέσης δύο προσώπων, αλλά μέσα σε λίγα χρόνια ο Haley είχε επεκτείνει τον ρόλο του πέρα από την ψύχωση και πρόσθεσε ένα τρίτο πρόσωπο. Ήταν ένα πήδημά του από τη μαγεία της επικοινωνίας στη μαγεία των δομών. Αυτό είναι μια παραδειγματική αλλαγή που έφερε το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην καρδιά της συστημικής θεραπείας. Αν και εργάζονταν με διαφορετικούς τρόπους, και ο Haley και ο συνάδελφός του Salvador Minuchin, πλαισίωσαν το παρόν πρόβλημα ως μια πρόκληση στις διευθετήσεις εξουσίας των γονέων. Το παιδί είναι εκτός ελέγχου, αλλά το ζευγάρι δεν μπορεί να δράσει από κοινού να το συγκρατήσει, γιατί ένας από αυτούς είναι σε μια συγκαλυμμένη συμμαχία με το παιδί. Αξιοποιώντας αυτή την ιδέα του Haley, οι συνάδελφοι του Μιλάνου άφοβα έφεραν ανοικτά το θέμα στις θεραπευτικές συνεδρίες, θέτοντας το ερώτημα: “Ποιος είναι ο γάμος στην οικογένειά σας;”. Η τεχνική τους των κυκλικών ερωτήσεων (Mara Selvini-Palazzoli), αναδείκνυε τον συνεχή έλεγχο των μελών της οικογένειας στις σχέσεις με τα άλλα μέλη, που συνήθως διαμορφώνονται ασυνείδητα».
Το κύριο στοιχείο, όμως, στη συστημική σκέψη είναι το αντίθετο της αιμομιξίας μητέρας-παιδιού. Είναι η «attachment theory» μεταξύ μάνας και παιδιού του John Bowlby. Οι ρίζες της βρίσκονται στις απόψεις του συνεργάτη του Freud, του Carl Jung, που διαφώνησε για τις αιμομικτικές σχέσεις μάνας και αγοριού, και αντιπαρέβαλε την άποψη ότι η μητέρα είναι ο βασικός παραγωγός αγάπης και προστασίας στο παιδί. Κλείνει η παρένθεση εδώ.
Ο Σοφοκλής και ο Freud : η αυτο-αναθεώρηση της άποψής τους
Ο Σοφοκλής παρουσιάζει τον Οιδίποδα Τύραννο το 429 π.Χ. Το 406 π.Χ. γράφει τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ», την ίδια χρονιά πεθαίνει. Παρουσιάζεται το 401 π.Χ. από τον ομώνυμο εγγονό του στα Διονύσια. Ο πρωταγωνιστής του δεύτερου έργου είναι ο ίδιος, αλλά διαφορετικός: Υπερασπίζεται τον εαυτό του, αγωνίζεται για το δίκιο του, αμφισβητεί την ενοχή του.
Στο πρώτο έργο αποδέχεται την ευθύνη του για τις πράξεις, όχι όμως για τις προθέσεις: «Κακός από κακούς φάνηκα τώρα» (1397). Μια αναφορά, μόνο, γίνεται για την ευθύνη των θέων, την υποκινεί ο Χορός των Αττικών Γερόντων: «Ποιος από τους δαίμονες σε οδήγησε;». Κι ο βασιλιάς απαντά: «Ο Απόλλων, φίλοι, ο Απόλλων. Κακά τέλεσε, κακά και τα πάθη μου» (1328-1330).
Στο δεύτερο έργο δεν διστάζει να τα βάλει, ανοιχτά, με τους θεούς ως ενόχους και να μιλήσει, ανοιχτά, για την αθωότητά του: «Ο θεοί το θέλαν, από παλιά ήταν οργισμένοι για το γένος μας. Σε μένα δεν θα βρεις ούτε αμαρτία, ούτε όνειδος, ούτε έσφαλα απέναντι στον εαυτό μου και στους δικούς μου» «964-968). Κι ακόμα: «Σε τέτοια και ο ίδιος μπήκα συμφορά, που οι θεοί μου έφεραν. Γι’ αυτό κι εγώ θαρρώ ούτε του πατέρα αν ζούσε η ψυχή αντίρρηση θα είχε για τούτα δω σε μένα» (997-999). Στον «Τύραννο» ο Σοφοκλής παρουσίασε ένα πρόσωπο με οδυνηρό πένθος και αυτοκαταστροφή. Στον «Επί Κολωνώ» τον παρουσιάζει ως μια ηρωική μορφή, που διεκδικεί την αποδοχή της αθωότητάς του. Ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας τη δέχεται: «Πείθεις με» (1516), του λέει. Και συναινεί η ταφή του να γίνει στον ιερό αττικό τόπο, που δεν θα μπορούσε να δεχθεί κανένα μίασμα.
Έχει πολύ ενδιαφέρον και η τελευταία αναφορά του Freud στην τραγωδία του Σοφοκλή. Συμπεριλαμβάνεται στο σύντομο έργο του «Ένα Περίγραμμα της Ψυχανάλυσης», που άρχισε να γράφεται τον Ιούλιο του 1938, αμέσως μόλις έφτασε στο Λονδίνο από τη Βιέννη, κι ένα χρόνο, σχεδόν, πριν πεθάνει, και δημοσιεύτηκε το 1940, μετά τον θάνατό του: Μια τελευταία, κάπως βιαστική, συμπυκνωμένη διαθήκη, σε σχέση με τις ψυχαναλυτικές ιδέες όλης της ζωής του. To Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα έχει κεντρικό ρόλο σε αυτή την περίληψη των θεωριών του: «Τολμώ να πω ότι αν η ψυχανάλυση δεν καυχιέται παρά μόνο για την ανακάλυψη του καταπιεσμένου Οιδιπόδειου, αυτό μόνο θα της παραχωρούσε την απαίτηση να συμπεριληφθεί μεταξύ των πολύτιμων νέων επιτεύξεων της ανθρωπότητας».
Γράφει ακόμα: «Σκέφτομαι “Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα”, ονομαζόμενο, έτσι, γιατί η ουσιαστική του υπόσταση μπορεί να βρεθεί στον ελληνικό θρύλο του Βασιλιά Οιδίποδα, που έχει διατηρηθεί για μας σε μια εκδοχή ενός μεγάλου δραματουργού. Ο Έλληνας ήρωας σκότωσε τον πατέρα του και πήρε ως σύζυγο τη μητέρα του. Το ότι έκανε αυτό εν αγνοία του, καθώς δεν τους γνώριζε ως γονείς του, είναι μια απόκλιση από τα αναλυτικά γεγονότα που εμείς μπορούμε να κατανοήσουμε και αυτά, βέβαια, θα αναγνωρίσουμε ως αναπόφευκτα». Και παρακάτω: «Κάποιος μπορεί να ακούσει την αντίρρηση, για παράδειγμα, ότι ο θρύλος του Οιδίποδα Τυράννου, στην πραγματικότητα δεν έχει σχέση με την ερμηνεία που κάνει η ανάλυση: Οι δύο περιπτώσεις είναι εντελώς διαφορετικές, καθώς ο Οιδίποδας δεν γνώριζε ότι ήταν ο πατέρας του αυτός που σκότωσε και μητέρα του αυτή που παντρεύτηκε. Αυτό που παραβλέπεται, εδώ, είναι ότι μια παραμόρφωση αυτού του είδους είναι αναπόφευκτη εάν γίνεται μια προσπάθεια για έναν ποιητικό χειρισμό του υλικού και δεν υπάρχει καμιά εισαγωγή ξένου υλικού, παρά μόνο μια έμπειρη επεξεργασία των παραγόντων που παρουσιάζει το θέμα».
«Εν αγνοία του…» «απόκλιση», «παραμόρφωση». Ο έντιμος, ειλικρινής και βαθύς στοχαστής Freud, στο τέλος της ζωής του απελευθερώνει πλήρως τον Οιδίποδα του Σοφοκλή από τη σκιά του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος.
Βιβλιογραφία
Αισχύλος, Επτά επί Θήβαις, Πατάκης.
Ευριπίδης, Ελένη, Κάκτος.
Ευριπίδης, Ιππόλυτος (Στεφανοφόρος),Κάκτος.
Ευριπίδης, Φαίδρα, Κάκτος.
Ευριπίδης, Φοίνισσαι, Κάκτος.
Ησίοδος, Θεογονία, Κάκτος.
Όμηρος, Ιλιάδα, Ζαχαρόπουλος.
Όμηρος, Οδύσσεια, Ζαχαρόπουλος.
Πίνδαρος, The Odes, Loeb.
Πλάτων, Απολογία Σωκράτη, Ζήτρος.
Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος, Κάκτος.
Σοφοκλής, Οιδίπους επί Κολωνώ, Κάκτος.
Σοφοκλής, Fragments, Loeb.
Bateson Gregory, Steps to an Ecology of Mind, University of Chicago Press.
Βοwlby J., Attacment, Penguin.
Dodds E.R., The Greeks and the Irrational, University of California Press.
Freud Sigmund, The Standard Edition of the Complete Psychological Works, Vintage – The Hogarth Press – The Institute of Psycho-analysis.
Haley J., Problem Solving Therapy, Oxford University Press.
Kirkwood G.M., A Study of Sophoclean Drama, Ithaca, 1958.
Lobo Ana Lucia, Freud face a l’ Antiquite Grecque: le Cas du Complex d’ Oedipe, Anabases, 2008.
Minuchin, S., Families and Family Therapy, Tavistock.
Selvini-Palazoli, M., Paradox and Counter-Paradox, Jason Aronson.
Vernant J-P, Vidal-Naquet P., Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, Ζαχαρόπουλος.
Waldock A. J .A., Sophocles the Dramatist, Cambridge, 1951.
