Ζώντας με τον κορωνοϊό
Νίκος Μαρκέτος: Ψυχίατρος, Ψυχοθεραπευτής
e-mail: nmarketos@gmail.com
«Και λίγες μέρες μετά την εισβολή (των Σπαρτιατών), παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα ο λοιμός, …. πουθενά δεν μνημονευόταν λοιμώδης νόσος τέτοιας έκτασης, ούτε φθορά ανθρώπων τόσον μεγάλη.
Διότι ούτε γιατροί, οι οποίοι, αγνοώντας τη φύση της ασθένειας, επιχειρούσαν για πρώτη φορά να τη θεραπεύσουν, και πέθαιναν οι ίδιοι μάλλον, όσο περισσότερο έρχονταν σε επαφή με αυτήν, ούτε άλλη καμία ανθρώπινη τέχνη μπορούσε να βοηθήσει. Εξ άλλου σχετικά με τις παρακλήσεις στους Θεούς ή τις επικλήσεις στα μαντεία, τα πάντα ήταν ανώφελα, και τελικά οι άνθρωποι, καταβλήθηκαν από το κακό και παραιτήθηκαν.
…
Καθένας τώρα, γιατρός ή αδαής, μπορεί να λέει ό,τι σκέπτεται σχετικά με αυτό, από τι δηλαδή είναι πιθανό να προήλθε, επίσης να προσδιορίζει τις αιτίες που κατά τη γνώμη του έχουν τη δύναμη να επενεργούν τόσο εις βάθος στη φύση .
Πραγματικά, η φύση της νόσου δεν ήταν δυνατόν να περιγραφεί με λόγια και η σφοδρότητα της προσβολής ξεπερνούσε τις αντοχές της ανθρώπινης φύσης.
….
_ Το φοβερότερο, όμως, απ' όλα σε τούτο το κακό ήταν η κατάθλιψη, όταν καταλάβαινε κανείς ότι αρρώστησε (γιατί τους έπιανε αμέσως απελπισία, παραδίνονταν και δεν αντιστέκονταν), και το ότι, επειδή κολλούσαν την αρρώστια ο ένας από τον άλλο καθώς περιποιούνταν κάποιον, πέθαιναν αράδα σαν πρόβατα κι αυτό ήταν το πιο ολέθριο._
_ … Πέθαιναν, προπαντός όσοι ήθελαν να φανούν κάπως γενναίοι από φιλότιμο έμπαιναν στα σπίτια άρρωστων φίλων χωρίς να λογαριάζουν τον εαυτό τους... Περισσότερο όμως λυπούνταν τον ετοιμοθάνατο και τον πάσχοντα όσοι είχαν περάσει την αρρώστια κι είχαν σωθεί, διότι ήξεραν από δική τους πείρα, πώς ένιωθαν και επειδή οι ίδιοι ήταν πια ασφαλείς πράγματι, δύο φορές τον ίδιο άνθρωπο δεν τον έπιανε η αρρώστια, θανατηφόρα τουλάχιστον._
Κάτι πολύ πιεστικό, πέρα από την ταλαιπωρία της αρρώστιας, ήταν και η συγκέντρωση του πληθυσμού από την ύπαιθρο στην πόλη, ιδίως των προσφύγων. Καθώς δεν υπήρχαν αρκετά σπίτια αλλά ζούσαν σε καλύβια αποπνικτικά μέσα στο κατακαλόκαιρο, ο όλεθρος συντελείτο σε συνθήκες μεγάλης αταξίας,
Και από άλλες απόψεις ο λοιμός έγινε αφορμή για μεγαλύτερη ανομία στην πόλη.
Κανένας φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων δεν τους συγκρατούσε, αφ' ενός διότι έκριναν ότι είναι το ίδιο είτε σέβεται κανείς τους θεούς είτε όχι, αφού έβλεπαν ότι χάνονταν όλοι αδιακρίτως…»
Θουκυδίδη Ιστορίαι 2, 47-54 μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Εκδόσεις Πόλις
Εισαγωγή
Η ζωή στις μέρες της πανδημίας από τον ιό SARS-CoV-2 (στο εξής κορωνοϊός) κυλά στο ζοφερό φόντο του φόβου, της κοινωνικής αποστασιοποίησης της αβεβαιότητας της ανασφάλειας και της απαισιοδοξίας.
Ο «κορωνοϊός» είναι ο κύριος του νοήματος της εποχής μας. Όλες οι ατομικές και συλλογικές φαντασιώσεις γύρω από τον ιό, τον παρουσιάζουν σαν μια δαιμονική δύναμη, σαν τη πεμπτουσία του αρχέκακου, που εισβάλλει ύπουλα στο σώμα, παραβιάζοντας τα όρια του Εγώ και καταστρέφοντας τον οργανισμό _ (_ M., Bassols). Μια κατάσταση που δημιουργεί μια συλλογική υποχονδρίαση.
Tο ξέσπασμα του κορωνοϊού φέρνει δραματικά στο προσκήνιο το πόσο ευάλωτη είναι η βιολογική μας υπόσταση, που μας θυμίζει ότι είμαστε θνητοί. Η φαντασία του απόλυτου ελέγχου, που διέπει το ιδεολογικό έργο της επιστήμης, έρχεται σε σύγκρουση με αυτήν την ανεξέλεγκτη πραγματικότητα του μυστηρίου της ζωής, μια πραγματικότητα που ο δυτικός κόσμος, με την ολοκληρωτική ουτοπία του, τείνει να αρνείται ** ** (Lauret M. 16.03.2020). Έρχεται και ανατρέπει την φαντασίωση αθανασίας, που υπόθαλψε ο δυτικός κόσμος στην προσπάθεια του ανθρώπου για απατηλή καθησύχαση από τον φόβο του θανάτου (Sievers B. 2006).
H παράταση της πανδημίας παράγει χαοτικές εμπειρίες, που απειλούν να διασπάσουν τα ψυχικά όρια ανάμεσα σ’ αυτό που είναι κατανοητό και πεπερασμένο και στο άπειρο (Lawrence, W. G. 2000).
Ψυχολογικές διεργασίες
Ως θανάσιμη απειλή ο κορωνοϊός γεννά διωκτικά άγχη . Τα διωκτικά άγχη και η αίσθηση ότι οικεία πρόσωπα από φορείς αγάπης και ασφάλειας μπορεί να είναι φορείς του υπέρτατου κακού, στρέφουν το υποκείμενο σε μια περίκλειστη και οχυρωμένη ατομικότητα και υπονομεύουν την όποια αίσθηση εμπιστοσύνης στον πλησίον (Σιδέρης Ν., 28.03.20). Αφ΄ετέρου, η παρανοϊκή επεξεργασία της απειλής τοποθετεί την ευθύνη για ό,τι συμβαίνει σε κάποιους συνωμότες και έτσι ανθούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Αλλά από την άλλη η άρνηση της πραγματικότητας, ότι δηλαδή είμαστε στο έλεος ενός ιού, οδηγεί ξανά σε φαντασιώσεις παντοδυναμίας και στη μεγαλομανιακή αυταπάτη του «δήθεν άτρωτου».
Τα πλήγματα της πανδημίας προκαλούν τραυματικές εμπειρίες απώλειας
Χάνεται ο άλλος ως κοινωνικός εταίρος, αφού δυνητικά είναι φορέας της απειλής. Πλήττονται τα περιβάλλοντα της κοινότητας, όπου λαμβάνουν χώρα μορφές συνύπαρξης, και υφαίνεται το νόημα, επειδή μπορούν να μετατραπούν σε σημεία μόλυνσης. Τέλος βιώνεται και πραγματικά η απώλεια και το πένθος, όταν χαθούν εξ αιτίας της νόσου προσφιλή πρόσωπα.
Η αποστασιοποίηση το lockdown
Αυτή η κρίση μας έχει διδάξει πολλά για την απομόνωση
_ Julia Kristeva_
Το αναπόφευκτο μέτρο της αποστασιοποίησης και της καραντίνας, οδήγησε τα άτομα να ζουν την εμπειρία της μοναξιάς, καθώς αναπόφευκτα η απομόνωση απέκλεισε τους καθιερωμένους τρόπους αποφυγής της συνάντησης με τον εαυτό. Για πολλούς αυτή η μοναξιά φάνηκε αφόρητη (Jamieson W., 5/5/2020).
Στις οικογένειες δόθηκε η δυνατότητα να απολαύσουν την συνύπαρξη, αλλά τα μέτρα προστασίας στέρησαν την επαφή των ευάλωτων μελών με τα παιδιά και τα εγγόνια. Η συνεχής αλληλεπίδραση των μελών της οικογένειας έφερε στο προσκήνιο και προβλήματα που η καθημερινότητα είχε θέσει στην άκρη. Πιο ανησυχητικό απ’ όλα ήταν η έξαρση της ενδοοικογενειακής βίας. Μεγαλύτερο στρες βίωσαν οικογένειες με εφήβους. Ιδιαίτερα έφηβοι υποψήφιοι για τα πανεπιστήμια αισθάνθηκαν να βυθίζονται σε αδιέξοδο, κάτι που αποτυπώθηκε εξ άλλου στα αποτελέσματα των φετινών πανελλαδικών εξετάσεων.
Επιπτώσεις στη ψυχική Υγεία
Επίσημοι φορείς (Π.Ο.Υ.) και έγκριτα επιστημονικά περιοδικά (Lancet) επεσήμαναν το ενδεχόμενο να προκληθεί παγκόσμια έξαρση των ψυχικών διαταραχών εξ αιτίας του κορωνοϊού. Πιο ευάλωτοι είναι τα παιδιά οι νέοι, και οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης που αντικρύζουν ασθενείς να πεθαίνουν από το COVID-19. Στρεσογόνοι παράγοντες για την εκδήλωση αγχωδών και συναισθηματικών διαταραχών και διαταραχής μετατραυματικού στρες, είναι η εμπειρία του θανάτου και το πένθος για την απώλεια οικείων προσώπων, ο εγκλεισμός και η απομόνωση, ο φόβος της μόλυνσης, η ενοχή αν μεταδίδουν την μόλυνση σε άλλους, το άγχος του στίγματος, η αβεβαιότητα, η οικονομική ανασφάλεια και ο φόβος απώλειας της εργασίας. Οι ανωτέρω παράγοντες λειτουργούν «επιβαρυντικά» στις όποιες ήδη υπάρχουσες ψυχικές διαταραχές.
Σε άρθρο του Lancet Psychiatry επισημαίνεται η σύνδεση μεταξύ κορωνοϊού και του αυξημένου ρίσκου αυτοκτονιών, κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας, κακοποίησης παιδιών και τοξικοεξαρτήσεων (Rogers et al 1/8/2020).
Οι επιζώντες από τη νόσηση, ή όσοι έχουν μπει σε καραντίνα, καθώς και όσοι εργάζονται στην πρώτη γραμμή στην υγειονομική περίθαλψη νοσούντων, κινδυνεύουν να αναπτύξουν διαταραχή μετατραυματικού στρες, για το οποίο θα πρέπει να υπάρχει μακροχρόνια φροντίδα ψυχικής υγείας (Shanahan L. et al,23/6/2020).
Ψυχοκοινωνικές θεωρήσεις
Ο ιός είναι σαν να ταξιδεύει κατά μήκος των ρωγμών μιας κοινωνίας, υπερβολικά αφιερωμένης στην απόλαυση και την άρνηση του θανάτου και εκθέτει τις αδυναμίες και τις αποτυχίες μας, το πόσο εύθραυστες είναι οι ταυτότητές μας ή η ασφάλεια της ομάδας (Jamieson 5/5/20).
Σύμφωνα με τον Badiou (23/3/2020) η δοκιμασία της επιδημίας διαλύει παντού την εγγενή δραστηριότητα του Λόγου. Ο λόγος που προσπαθεί -και αποτυγχάνει- να εξημερώσει τις εμπειρίες απειλής και απώλειας, « υποχρεώνει τα υποκείμενα να υποτροπιάσουν σε θλιβερές πρακτικές όπως μυστικισμό, μυθεύματα, προφητείες, θεωρίες συνωμοσίας, αναζήτηση μεσσιανικών ελπίδων, όπως συνηθίζονταν και στον Μεσαίωνα, όταν η πανούκλα θέριζε τις χώρες. Ο πληθυσμός γίνεται πιο ευάλωτος απέναντι στην κρατική εξουσία και στο μεσσιανισμό ».
Η συνεχής ατομική προφύλαξη μπορεί να παράγει νέες μορφές διακρίσεων και διάβρωση των δεσμών της κοινότητας. Έχουμε ήδη δει αδικαιολόγητες μορφές προκατάληψης και στιγματισμού ενάντια σε άτομα (που έχουν νοσήσει), κοινωνικές ή εθνοτικές ομάδες αλλά ακόμα και ενάντια στην κατηγορία των «απείθαρχων» που δεν τηρούν τα μέτρα προστασίας -όπως τα ορίζουν κυβερνητικοί παράγοντες- και είναι οι «ανεύθυνοι» και δυνητικά επικίνδυνοι.
Όσο συνεχίζεται η πανδημία αναπαράγεται ένα προβλέψιμο μοτίβο. Καταρχήν εξιδανίκευση, συνήθως των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και της διάσωσης, ακολουθεί η δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων και τέλος μομφή (Leader D., 19/08/2020).
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας ανέλαβε η γλώσσα της επιστήμης να συνενώσει τις κοινωνικές ομάδες μέσω μιας κοινής επιστημονικής γλώσσας. Οι πολιτικοί στράφηκαν προς το μέρος των επιστημόνων για την ανεύρεση μιας καθησυχαστικής «απάντησης». Υπήρξαν κάποιες αντεγκλήσεις με τους εκκλησιαστικούς κύκλους, σχετικά με τη πραγματοποίηση τελετουργιών και τη τέλεση μυστηρίων, που στην ουσία ήταν έκφανση της αντιπαράθεσης των ιδεών του ορθολογισμού με τις ιδέες της μεταφυσικής. Ο επιστημονισμός υπόσχεται να ξεπεράσει την αγωνία με τη γνώση. Η θρησκεία υπόσχεται να την ξεπεράσει με νόημα (Bassols Μ., 25/3/2020).
Κορωνοϊός και πολιτική
Η εξάπλωση του SARS-CoV-2 είναι επίσης πολιτικό και οικολογικό ζήτημα: το κυρίαρχο παραγωγικό και οικονομικό μοντέλο καταστρέφει την οικολογική ισορροπία του πλανήτη που είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της ζωής. Πολλοί συμφωνούν ότι η καταστροφή της οικολογικής ισορροπίας έχει προκαλέσει τον ιό (Lew R., 18/5/2020).
Αρκετοί θεωρητικοί μας κάλεσαν να αμφισβητήσουμε όλες τις αρχές που οδήγησαν στην σημερινή καταστροφή. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν – Λικ-Νανσύ αποφαίνεται: « Ακούμε να επαναλαμβάνεται δεξιά και αριστερά ότι ένα ολόκληρο σύστημα φανερώνει τις ρωγμές του » (Ζαν-Λικ Νανσύ 10.5.20 ). Για τον Ζαν-Λικ Νανσύ υπάρχουν ισχυρές πιθανότητες η πανδημία να ρίξει νέο φως στις ανισότητες του τωρινού κόσμου. Ο ιός μας θυμίζει το κυρίαρχο δικαίωμα που ασκεί ο θάνατος πάνω στη ζωή. Το γεγονός ότι είμαστε θνητοί, είναι ίσως εκείνο που μας καθιστά ίσους. Μολονότι ο ιός, αυτός καθεαυτός, δεν κάνει καμιά κοινωνική διάκριση, είναι ωστόσο προφανές ότι η προστασία από τη μόλυνση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες ζωής, που μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο ευνοϊκές στην πρόληψη.
Η πανδημία ανέδειξε τις αντιφάσεις των πολιτικών του νεοφιλελεύθερου κατεστημένου, καθώς πολλοί πλέον -και από όλο το πολιτικό φάσμα- αναγνωρίζουν ότι χρειάζεται να ενισχυθεί το κράτος πρόνοιας και το δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης και γενικά να αναδιοργανωθεί η κοινωνία ώστε να ανταποκρίνεται σε επείγουσες καταστάσεις και στις ανάγκες των πιο ευάλωτων.
Η διαχείριση της κρίσης
Η πανδημία του κορωνοϊού και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις δημιούργησαν μια κατάσταση εξαίρεσης και επιτήρησης καταργώντας ή περιορίζοντας ατομικά δικαιώματα και τις εγγυήσεις ελευθερίας του αστικού κράτους, με στόχο τη διασφάλιση της υγείας του πληθυσμού. Πρόκειται για πρωτοφανή εντατικοποίηση της βιοεξουσίας και επιτελείται μέσω των στρατηγικών της βιοπολιτικής , όπως ανέλυσε πρώτος ο Michel Foucault (2004). Αν και θεμιτοί λόγοι υγείας επέβαλαν τις καταστάσεις εξαίρεσης και επιτήρησης, δεν πρέπει να αγνοούμε ότι παραβιάζουν τις αξίες της αυτονομίας και της αλληλεγγύης και μολύνουν με δυσπιστία τον κόσμο του σχετίζεσθαι. Θα πρέπει να επαγρυπνούμε, ώστε η κατάσταση εξαίρεσης, όπου για λόγους ασφαλείας θυσιάζονται οι ελευθερίες των πολιτών, να μη γίνει θέσφατο. Ιδιαίτερη επαγρύπνηση χρειάζεται στη πελώρια δύναμη επιτήρησης που διαθέτουν οι σύγχρονες τεχνολογίες και στη πιθανή κατάχρηση που μπορεί να κάνουν αυταρχικά καθεστώτα.
Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και κυβερνητικοί παράγοντες έχουν μετατραπεί σε ολοήμερους υγειονομικούς κηδεμόνες, πυροδοτώντας τα φοβικά σύνδρομα για να πείσουν τον κόσμο να συμμορφωθεί με τα μέτρα ασφαλείας και τονίζουν τη διάσταση της υπακοής και την έννοια της ατομικής ευθύνης. Από την άλλη κάνουν συνεχή επικριτικά σχόλια. Αυτή η αντιμετώπιση των πολιτών σαν ανεύθυνα παιδιά πυροδοτεί την εναντίωση. Οι πράξεις άρνησης μπορεί να είναι αντίσταση στη παλινδρόμηση και τρόπος να περισώσει κανείς την υποκειμενικότητα του (Leader D., 19/08/2020). Για άλλους μπορεί να είναι η προσπάθεια να διατηρήσουν ένα αίσθημα ελέγχου και για άλλους έκφραση της δυσανεξίας τους στην αβεβαιότητα και το άγνωστο. Από την άλλη τα επικριτικά σχόλια παράγουν ψυχωτικές αντιδράσεις.
Τι να κάνουμε
Σε πολιτικό επίπεδο
Η πλανητική υγειονομική και οικολογική αποσταθεροποίηση μας καλεί να οικοδομήσουμε μια νέα πολιτική σκέψη, μια νέα πολιτική φαντασία, που θα μας δώσει ένα νέο όραμα (Δουζίνας Κ., 4/4/20) και θα προωθήσει τις αξίες της αλληλεξάρτησης και τη χειραφέτηση.
Η «ανάρρωση» θα είναι περισσότερο από κάθε άλλη φορά διαπροσωπική και κοινωνικά στηριζόμενη
Είναι αναγκαίο να βρούμε και να δώσουμε νόημα στην πανδημία, μέσα από τις αλληλεπιδράσεις στις κοινότητες μας. Οι νέες μορφές δράσης θα είναι δράσεις προς την επανασύνδεση του κατακερματισμένου κοινωνικού σώματος, ιδεατά και συγκεκριμένα με πολλαπλές μορφές βοήθειας και επιβίωσης (Mezzina R).
Εμείς οι ειδικοί
Σαν ειδικοί, δεν πρέπει να πασχίζουμε να κλείσουμε απέξω τη διαβρωτική απειλή, που είναι ο κορωνοϊός και ότι σημαίνει αυτό για τη ζωή μας, το επάγγελμα μας και την ταυτότητα μας. Αντίθετα θα πρέπει να επεξεργαστούμε το τραύμα, την ανατροπή, την ματαίωση, και την παράλυση και να παλέψουμε με τα δικά μας φαντάσματα και το δικό μας ψυχικό μούδιασμα. Σαν ειδικοί να απομακρυνθούμε από τις συστάσεις, τις προφητείες και τις θεωρίες, όπως κάνουν οι «παντογνώστες» των τηλεοπτικών παραθύρων και να εργαστούμε ενάντια στη διεισδυτική άρνηση και την επιθυμία να συγκαλυφθεί η πραγματικότητα του θανάτου (Jamieson 5/5/20).
Ποιος είναι ο ρόλος του θεραπευτή σε μια τέτοια κατάσταση; Τι ψυχοθεραπεία μπορεί να γίνει όταν υπάρχει πάρα πολύ πραγματικότητα (Green L. S.,17/3/2020); Ακούμε, αισθανόμαστε, κατανοούμε, στοχαζόμαστε, σκεφτόμαστε, ανταποκρινόμαστε και προάγουμε τη διεργασία. Ένας σημαντικός τρόπος που μπορούμε να βοηθήσουμε τους θεραπευόμενους μας, είναι να τους βοηθήσουμε να βρουν νόημα από τις προσωπικές τους απαντήσεις στην κρίση, διαφοροποιώντας προσεκτικά τις αμυντικές από τις πιο προσαρμοστικές στρατηγικές αντιμετώπισης ( Green L. S.,17/3/2020).
Αρθρογραφία
** ** Badiou Alain (23 /3/2020 ) Sulla situazione epidemica. Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Filosofia in Movimento (http://filosofiainmovimento.it/sulla-situazione-epidemica/),
Bassols Miquel 25th March 2020 http://www.amp-nls.org/page/gb/49/nls-messager/0/2019-2020/4131
Green L. Sandra 17/3/2020 Thinking Analytically in the Time of COVID-19 https://manhattanpsychoanalysis.com/blog-post/thinking-analytically-covid-19/
Jamieson Webster and Alison M. May 05, 2020 https://www.artforum.com/slant/jamieson-webster-and-alison-m-gingeras-discuss-psychoanalysis-during-the- pandemic-82992
Kristeva Julia (May/June 2020) “In the current state of war, it is our most inner selves that we must save“. Appeared originally in special edition of L’Arche, no. 681, entitled “The Day After”
Lauret Monique 16 March, 2020 What can we Learn from the Chinese Covid-19 Crisis? http://www.journal-psychoanalysis.eu/what-can-we-learn-from-the-chinese-covid-19-crisis/
Lawrence, W. G. (2000) ‘Thinking refracted’, in Tongued with fire: Groups in experience. London: Karnac, 1-30. L
Leader Darian 19/08/2020 Some thoughts on the pandemic https://www.journal-psychoanalysis.eu/
Lew René May 18, 2020, Politics of the Letter (27) in reference to Nestor Braunstein https://www.journal-psychoanalysis.eu/
Mezzina Roberto Υπηρεσίες ψυχικής υγείας, άτομα και το “κοινωνικό σώμα” στην εποχή του κορωνοϊού
Rogers Jonathan, Chesney Edward , Oliver Dominic, Pollak Thomas, McGuire, Philip Fusar-Poli Paolo AUGUST 01, 2020 Psychiatric and neuropsychiatric syndromes and COVID-19 – Authors' reply LANCET PSYCHIATRY VOLUME 7, ISSUE 8, P664-665,
Shanahan Lilly, Steinhoff Annekatrin, Bechtiger Laura, Murray Aja L. (23 June 2020)..Emotional distress in young adults during the COVID-19 pandemic: evidence of risk and resilience from a longitudinal cohort study Psychological Medicine DOI: https://doi.org/10.1017/S003329172000241XPublished online by Cambridge University Press: Sievers Burkard 2006 ephemera 6(2): 104-120 The Psychotic Organization
Δουζίνας Κώστας (06/04/2020) "Βιοπολιτική, Πανδημία και τα Δικαιώματα των Κυβερνούμενων" |In Άρθρα By Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς
Ζαν-Λικ Νανσί 10.05.20 Η ισότητα, αντίδοτο στην πανδημία εφημερίδα των συντακτών
Πελεγρίνης Θεοδόσης (2004) Λεξικό Φιλοσοφίας, λήμμα Φουκώ Μισέλ, Ελληνικά γράμματα
Σιδέρης Νϊκος (28.03.20)https://www.efsyn.gr/nisides/237025_aorato-prosopo-toy-thanatoy