ΨΥΧΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΣΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΑΒΟΗΘΗΤΟΥ ΚΟΡΩΝΟΪΟΣ SARS-COV-2 ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΙ

Ψυχική μέριμνα στο αίσθημα του αβοήθητου

Κορωνοϊός SARS -C ov -2

Παιδιά και Έφηβοι

Θεοδώρα Σκαλή

Ψυχολόγος MSc, PhD, Ψυχοθεραπεύτρια,  ECP, GCP

Ε.ΔΙ.Π. Ψυχολογίας, Ιατρική Σχολή, Α΄ Ψυχιατρική Κλινική, ΕΚΠΑ

Περίληψη: Σε εποχές κρίσης και παρατεταμένης αντιξοότητας οι πιο ευάλωτες ομάδες ως προς την εκδήλωση και διαχείριση των συνακόλουθων συναισθημάτων είναι τα παιδιά και οι έφηβοι, λόγω συγκεκριμένων ηλικιακών χαρακτηριστικών. Η συνθήκη της πανδημίας COVID-19, που ενέσκηψε αιφνίδια και απρόσμενα, καθώς και με την παρατεταμένη παρουσία της και το μη ορατό τέλος, έχει επηρεάζει τη ζωή μας ποικιλοτρόπως, και μας κάνει να σκεφτόμαστε ιδιαιτέρως -με όρους πρόληψης της ψυχικής υγείας- τα παιδιά και τους εφήβους. Χρειάζεται, λοιπόν, να έχουμε στον νου μας αυτή τη συναισθηματική ευαλωτότητα των παιδιών και των εφήβων, καθώς και τον ιδιαίτερο τρόπο που εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Στο πλαίσιο αυτό είναι πολύ κρίσιμος ο τρόπος που θα ερμηνευθεί και θα καθρεφτιστεί η συμπεριφορά τους και σε αυτό σημαντική είναι η διαμεσολάβηση του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Λέξεις-κλειδιά : ιός, καραντίνα, παιδιά και έφηβοι, οικογένεια, ψυχική μέριμνα, συμπεριφορικές εκδηλώσεις, παράγοντες κινδύνου, ψυχική ανθεκτικότητα

Εισαγωγή

Το ίδιο το συμβάν

_Ο ιός SARS-CoV-2 ανήκει στους κορωνοΐούς, κατηγορία ιών που μολύνουν ανθρώπους και ζώα. Αυτό το στέλεχος είναι νέο. Προκαλεί λοίμωξη του αναπνευστικού. **Για να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα που χρήζουν νοσηλείας ή/και ΜΕΘ, πρέπει να φτάσει στους πνεύμονες. Και αν ακόμη συμβεί αυτό, συνήθως η βλάβη είναι ήπιας μορφής, που δεν απεικονίζεται ούτε σε ακτινογραφία. ** Ο ιός επιδρά επιβλαβώς, κυρίως στην υγεία ηλικιωμένων και ανθρώπων με χρόνια νοσήματα. Προβλήματα στην αναπνοή, για παράδειγμα δύσπνοια, αποτελούν «σήμα» για έναρξη πνευμονίας. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, όμως, όπου απαιτείται νοσηλεία, θεραπεύεται στα περισσότερα περιστατικά. Στην πλειοψηφία των ασθενών που νόσησαν, τα συμπτώματα ήταν ήπια (περίπου 85%). Μόνο 15% χρειάστηκε νοσηλεία, και μόνο το 5%  από αυτά τα περιστατικά αφορά ευπαθή περιστατικά που απαιτούν ΜΕΘ ( _ ** _Peppou , Economou , Skali , Papageorgiou , 2020). _ ** Η επιστημονική κοινότητα κάνει μια υπεράνθρωπη προσπάθεια για να μπορέσει να ελέγξει και να διασπείρει στον χρόνο τα κρούσματα, ώστε άνθρωποι με τυχόν βαριά συμπτώματα να μπορούν να νοσηλευτούν, όταν και εφόσον χρειαστεί. Κανένα σύστημα υγείας δεν έχει τη δυναμική να περιθάλψει πολλούς ασθενείς ταυτόχρονα, όσο άρτιο κι αν είναι, πουθενά στον πλανήτη. Μέχρι τώρα έχει επιτευχθεί η αργή διασπορά των κρουσμάτων στην Ελλάδα. Η ανησυχία, όμως, είναι μεγάλη. Στο πλαίσιο αυτό του ελέγχου της εξάπλωσης του ιού επιβλήθηκε καραντίνα έξι εβδομάδων, από τα μέσα Μαρτίου 2020 έως τις 4 Μαΐου 2020. Και η ιστορία δεν έχει ακόμη τελειώσει...

** Στους νέους μας! **

** Είμαστε όλοι ενθουσιασμένοι που τα μικρά παιδιά επιστρέφουν στο σχολείο.**

Αλλά θα ήθελα να μιλήσω λίγο για τα μεγαλύτερα,

Που πρέπει να περιμένουν πιο πολύ.

Θα ήθελα να πω στους νέους μας ότι δεν τους έχουμε ξεχάσει!

Στόχος μας είναι να επιστρέψουν στο σχολείο πριν από το καλοκαίρι.

Ευχαριστήσαμε πολλούς για τις προσπάθειές τους.

Τώρα είναι καιρός να ευχαριστήσουμε τους νέους μας.

Θυσίασαν πολλά.

Τον τελευταίο καιρό, πολλοί ενήλικες έχουν απογοητευτεί, επειδή δεν μπορούν να πάνε στο εξοχικό τους

** κι επειδή δουλεύουν από το σπίτι. **

** Το καταλαβαίνω καλά!**

** Αλλά το εξοχικό σάς περιμένει.**

Η δουλειά θα είναι όπως πριν, όταν επιστρέψετε.

Αυτό δεν συμβαίνει, όταν είσαι νέος.

Η Άνοιξη που γίνεσαι 14 δεν περιμένει.

Δεν μπορείς να επιστρέψεις στο Καλοκαίρι που ήσουν 17.

Εμείς, ως ενήλικες, μιλάμε για το επόμενο καλοκαίρι.

**Το επόμενο καλοκαίρι δεν υπάρχει, όταν είσαι νέος. **

** Όταν είσαι νέος, νοιάζεσαι μόνο για το τι θα συμβεί σήμερα και αύριο.**

Ονειρεύεσαι τι θα συμβεί αυτό το Καλοκαίρι και αυτή την Άνοιξη.

**Ονειρεύεσαι το ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα, που θα βάλεις το γκολ που δεν μπήκε ποτέ. **

** Ονειρεύεσαι την εκδρομή με το σχολείο, που θα φλερτάρεις με το πιο γλυκό αγόρι της τάξης. **

**Ονειρεύεσαι τη σχολική γιορτή του Ιούνη. **

** _Αλλά ήρθε ο ιός και χάλασε τα όνειρα _** ...

** Δεν θα γίνει το πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, δεν θα γίνει η εκδρομή της τάξης σου.**

** Δεν θα γίνει το σχολικό πάρτι τον Ιούνη. **

** Θα ήθελα να σας πω ότι σύντομα όλα θα είναι όπως πριν.**

** Αλλά δεν μπορώ. **

** Αυτή η άνοιξη θα είναι διαφορετική.**

** Αυτό το καλοκαίρι θα είναι διαφορετικό.**

** Αυτός ο χρόνος θα είναι διαφορετικός. **

** _Είστε οι νέοι, που πρέπει να κάνουν τα πράγματα διαφορετικά. _ **

** Έχετε θέσει τη ζωή σε αναμονή - έτσι ώστε άλλοι να μπορούν να σώσουν τη ζωή σας. **

** Ελπίζω να χορέψετε - ακόμα κι αν δεν υπάρχει σχολική γιορτή. **

** Ελπίζω να πετύχετε φανταστικά γκολ - ακόμα κι αν δεν υπάρχει ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα. **

** Ελπίζω να φλερτάρετε με χαριτωμένα αγόρια και χαριτωμένα κορίτσια - ακόμα κι αν δεν γίνει η εκδρομή του σχολείου. **

** Αυτή η περίοδος είναι αλλιώτικη. **

** Θα τη ζήσετε εσείς ωραία. Ούτως ή άλλως…». **

_By  Minister of Health and Care services Bent Høie  _

(Speech held on the Corona Press Conference 27th April)
(Σκαλή, Πάλλη, 2020)

** Mάρτιος-Απρίλιος 2020 **

Παραμένουμε σπίτι μας, λοιπόν, περιορίζοντας τις μετακινήσεις στις πολύ αναγκαίες και συμβάλλοντας, έτσι, στον περιορισμό και τη μείωση των κρουσμάτων. Καλούμαστε όλοι να αντιμετωπίσουμε μια χωρίς προηγούμενο συνθήκη, να επιστρατεύσουμε πηγές και δυνάμεις κατά μόνας ή/και ομαδικά και  να στηρίξουμε τον εαυτό μας και τους άλλους γύρω μας.

Αυτό, όσο αναγκαίο και αν ακούγεται, σημαίνει ότι αγαπημένες σχέσεις, οικογενειακές, φιλικές, κ.λπ., για όσο διάστημα χρειαστεί, θα χάσουν τον αυθορμητισμό και την αμεσότητα της συνάντησης με τον Άλλο: τον πατέρα, τη μητέρα, το παιδί, τον παππού, τη γιαγιά, το εγγόνι, τον φίλο, τη φίλη, τον συμμαθητή, τη συμμαθήτρια τον ξάδερφο, την ξαδέρφη, τον ανηψιό, την ανηψιά, τον νονό, τη νονά, τον φίλο, τον δάσκαλο…, ο κατάλογος είναι ατέλειωτος...

Πρόκειται για κάτι που συνέβη αιφνίδια, απαίτησε γρήγορη συμμόρφωση και δεν προλάβαμε να εκτιμήσουμε τις ψυχικές συνέπειες αυτής της μεγάλης αλλαγής. Αυτό  δεν σημαίνει, όμως, ότι δεν τις υφιστάμεθα έως και σήμερα, και ότι δεν έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στον ψυχισμό μας, ως συνέπεια της προσωρινής απώλειας ανθρώπων και καθημερινών συνηθειών, ως συνέπεια όλων των μεγάλων συνεχιζόμενων αλλαγών στον τρόπο σχετίζεσθαι και επικοινωνίας. Και, φυσικά, «απλώθηκε» σε όλες τις ηλικίες, με πιο ευάλωτες τα παιδιά και τους εφήβους και φυσικά και τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας (Bryant et al., 2020. Kousky, C., 2016.  Steptoe et al., 2013.Τomaka et al., 2006).

Χάθηκε, λοιπόν, αιφνίδια και αναγκαία η καθημερινότητά μας και μαζί με αυτήν πρόσωπα και συνήθειες. Χάθηκε αυτή η άμεση, η καθημερινή συνάντηση με τον  σημαντικό άλλο, που μας καθρεφτίζει, μας τροφοδοτεί και χτίζει μέσα μας το νόημα της σχέσης. Που λειτουργεί για τη συνέχεια της αίσθησης του εαυτού και της ψυχικής μας ταυτότητας. Που στην απώλειά της -έστω και την προσωρινής- εγείρονται τρομακτικά  άγχη και αβεβαιότητες σε όλους, ιδιαιτέρως στα παιδιά και στους ηλικιωμένους ανθρώπους, λόγω της ηλικιακής ιδιαιτερότητάς τους. Και ο κίνδυνος που ελλοχεύει  – καθώς ο κάθε άνθρωπος εκφράζει τα άγχη αυτά με τον τρόπο του, και καθώς συχνά ο τρόπος αυτός  δεν αναγιγνώσκεται σωστά από το περιβάλλον, χαμένο και αυτό στα δικά του άγχη – είναι να μην γίνουν οι απαραίτητες ψυχικές διορθωτικές κινήσεις (Campbell, 2020).

Σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι συμβάντα παραμέλησης, κακοποίησης και δυσλειτουργικών οικογενειακών σχέσεων, που συμβαίνουν πριν την ηλικία των 18 ετών, αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες ψυχικής υγείας, και πιθανώς να χειροτερέψουν σε μια συνθήκη παρατεταμένης κρίσης όπως αυτής της πανδημίας COVID-19. Και, φυσικά, αυτό μοιάζει να επιβαρύνεται σε κοινωνικο-οικονομικές προβληματικές συνθήκες. Είναι αναγκαίο, επομένως, πέραν της υγειονομικής περίθαλψης και της δημόσιας υγείας, η αποτελεσματική αντιμετώπιση δυσμενών εμπειριών στην παιδική ηλικία και η πρόληψη των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων αρνητικών και κοινωνικών συνεπειών της, πέρα από την τρέχουσα κρίση δημόσιας υγείας (PsycInfo Database Record, 2020 APA).

Μερικά παιδιά θα θυμούνται αυτήν την COVID-19 κρίση ως «τότε, που η μαμά και ο μπαμπάς ήταν σπίτι, που τρώγαμε μαζί, που παίζαμε puzzles , επιτραπέζια και βλέπαμε τους φίλους μας σε διαδικτυακές τάξεις , κ.λπ.».  Για άλλα παιδιά ίσως αποτέλεσε και αποτελεί ακόμα μια τραυματική αντιξοότητα, που «φορτώνει» σε μια ίσως προϋπάρχουσα δυσμενή οικογενειακή ατμόσφαιρα ποικίλης αιτιολογίας και περιεχομένου, μια συνθήκη αποσταθεροποίησης με συνοδές συμπεριφορικές εκδηλώσεις, όχι πάντα διακριτές από το περιβάλλον και όχι πάντα διαχειρίσιμες προς ψυχικό όφελος του παιδιού και του εφήβου.

Ψυχική μέριμνα για παιδιά και εφήβους σε συνθήκες κρίσης

Οι πρόσφατες εξελίξεις στον χώρο της ψυχικής υγείας σχετικά με την αντίληψη, τη θεραπεία και τη φροντίδα της ψυχικής υγείας συνδέουν την έννοια της ποιότητας ζωής με την πλήρη σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία, καθώς και την πρόληψη προβλημάτων υγείας με βάση «την υποκειμενική αντίληψη που έχει το άτομο για τη θέση του στη ζωή, μέσα στο πλαίσιο του συστήματος αξιών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών της κοινωνίας στην οποία ζει, καθώς και σε συνάρτηση με τους προσωπικούς στόχους, τις προσδοκίες, τα πρότυπα και τις ανησυχίες του» (Πράπας, Μαυρέας, 2015). Ως εκ τούτου, με όρους Αναπτυξιακής Ψυχολογίας, η προσχολική, σχολική και εφηβική ηλικία αποτελούν αναπτυξιακά στάδια που εμπεριέχουν κρίσιμες περιόδους ανάπτυξης για συγκεκριμένα ψυχοσυναισθηματικά χαρακτηριστικά και επιτεύγματα, που συνδέονται βραχυπρόθεσμα ή/και μακροπρόθεσμα με την ανάπτυξη ψυχικής υγείας και ευημερίας, δηλαδή με ένα  ικανοποιητικό επίπεδο συναισθηματικής και συμπεριφοριστικής προσαρμογής και λειτουργίας. Τα ηλικιακά αυτά αναπτυξιακά στάδια θεωρούνται κρίσιμα για την εδραίωση ψυχικών ποιοτήτων που συνδέονται με την ανάπτυξη της ικανότητας -μέσα από ποικίλες διαδρομές- ενός ατόμου να απολαμβάνει τη ζωή και να ισορροπεί μεταξύ των διαφόρων εκφάνσεων ζωής και της ψυχικής ανθεκτικότητας. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η ψυχική υγεία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την _«υποκειμενική ευεξία, την αντιληπτή αυτοαποτελεσματικότητα, την αυτονομία, την ικανότητα, την εξάρτηση μεταξύ των γενεών και την αυτοεκτίμηση του πνευματικού και συναισθηματικού δυναμικού ενός ατόμου». _  Ο ορισμός της Υγείας που εμπεριέχεται στον  πρόλογο του καταστατικού του Π.Ο.Υ. ορίζει ότι « Υγεία είναι μια κατάσταση πλήρους σωματικής, νοητικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία νόσου ή αναπηρίας. » (Διεθνής Διάσκεψη για την Υγεία, Νέα Υόρκη, 1946, σε ισχύ από το 1948).

Με αυτές τις ηλικιακές ιδιαιτερότητες στον νου μας, σε μια τέτοια συνθήκη όπως αυτή της πανδημίας COVID-19, γνωρίζουμε ότι δυσκολευόμαστε, καθώς αναζητούμε έναν τρόπο να βοηθήσουμε τα παιδιά και τους εφήβους, την ίδια στιγμή που πιθανώς δεν γνωρίζουμε ή νομίζουμε ότι γνωρίζουμε πώς να βοηθήσουμε τον εαυτό μας. Αναρωτιόμαστε για τα παιδιά και τους εφήβους «καταλαβαίνουν;», «τι καταλαβαίνουν;», «πώς να αισθάνονται;»», «τα νοιάζει;», «τι συνέπειες θα έχει αυτό το γεγονός;». «θα έχει συνέπειες;», «τι να τους πούμε;», «πώς να το πούμε;», κ.λπ. Και αυτό που το κάνει ακόμη πιο δύσκολο είναι οι ιδιαιτερότητες, λόγω ηλικίας, στην έκφραση συναισθημάτων, φόβων, ανησυχιών, αγωνιών, κ.λπ., καθώς και η αδυναμία αναγνώρισης και βαθύτερης επεξεργασίας αυτών.

Ως ειδικοί γνωρίζουμε, από τη σύγχρονη έρευνα, ότι κάθε αιφνίδια συνθήκη ενδεχομένως να αφήσει τον ψυχισμό των παιδιών σε μικρότερη ή μεγαλύτερη αποσταθεροποίηση, ειδικά όταν στις επιπτώσεις της ίδιας αιφνίδιας συνθήκης εμπλέκονται και οι ενήλικες του περιβάλλοντός του, ακόμα και οι ειδικοί, καθώς και κάθε ευρύτερο σύστημα. Ο απόηχος ενός τέτοιου γεγονότος -όπως αυτό της πανδημίας COVID-19- και των επιπτώσεων αυτής σε κάθε πτυχή της ζωής, μπορεί να συνοδεύσει το παιδί και τον έφηβο σε βάθος χρόνου και να αποτελέσει τον εκλυτικό παράγοντα για συνέπειες όπως υψηλότερο κίνδυνο κατάθλιψης, άγχους, διπολικής διαταραχής, μετατραυματικού στρες, παχυσαρκίας, προβλημάτων συμπεριφοράς, καθώς και ευρύτερων προβλημάτων υγείας, όπως είναι οι καρδιακές παθήσεις. Ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι περίπου το 80% των ατόμων που είχαν κακοποιηθεί ως παιδιά, πληρούσαν τα κριτήρια για τουλάχιστον μία ψυχιατρική διαταραχή σε ηλικία 21 ετών (National Association of School Psychologists, 2017).

Μια ταραγμένη παιδική ηλικία μπορεί, επίσης, να οδηγήσει ένα άτομο στο αλκοόλ και τη χρήση ναρκωτικών, ως ένας τρόπος για να απαλύνει τον πόνο ή ως ένας τρόπος να νιώσει συναισθήματα. Μελέτες εκτιμούν ότι έως και τα δύο τρίτα των ασθενών που λαμβάνουν θεραπεία για χρήση ουσιών, έχουν ιστορίες παιδικής ηλικίας με σεξουαλική, συναισθηματική ή σωματική κακοποίηση. Σε μία ταραγμένη παιδική ηλικία, είναι πολλά τα δύσκολα που χρειάζεται να ξεπεραστούν. Αν όμως υπάρξει βοήθεια, κατανόηση και διευκόλυνση του παιδιού στην επεξεργασία αυτών, μπορεί να υπάρξει διαδικασία επούλωσης (Viana, et al.,  2017. Μάτσα, 2012).

Η τραυματική συνθήκη κατά την παιδική και εφηβική ηλικία ως εν δυνάμει παράγοντας κινδύνου στην ενήλικη ζωή. Γιατί;

Βασικοί λόγοι που μια δύσκολη συνθήκη ζωής, στην παιδική ή/και εφηβική ηλικία, μπορεί να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά σε ψυχικό επίπεδο και να δυσκολεύεται η αντιμετώπισή της, ακόμη και στην ενήλικη ζωή, είναι οι εξής (Sack, 2015. Umberson, 2010):

**Τα παιδιά και οι έφηβοι αργούν να συνειδητοποιήσουν την πηγή των συναισθημάτων τους. ** Τα παιδιά δεν έχουν κανένα πλαίσιο αναφοράς όταν συμβαίνουν τραυματικές εμπειρίες, με αποτέλεσμα να βλέπουν την πραγματικότητα σαν μια κανονικότητα, ειδικά αν και οι γονείς τους αποτελούν πηγή αγωνίας. Πολύ αργότερα, σε άλλες συνθήκες ζωής, πιθανώς να συνειδητοποιήσουν την επιβάρυνση που υπέστη ο ψυχισμός τους στην παιδική τους ηλικία. Στο μεταξύ, όμως, κάθε μηχανισμός προσαρμογής που διαθέτουν έχει προγραμματιστεί σε αυτήν την «πραγματικότητα» (Σκαλή, Μωρόγιαννης, 2020).

** Πιθανώς να συνεμφανισθούν και άλλες ισχυρές προβληματικές συνθήκες με το όποιο τραυματικό γεγονός και να «καλυφθεί»  το κύριο πρόβλημα. ** Ως γνωστόν, στη χρήση ουσιών κάθε είδους ή αλκοόλ, που συνδέεται με αντιξοότητες ζωής,  είθισται ως κύριο πρόβλημα να αναγνωρίζεται ο εθισμός και η αντιμετώπιση αυτού, και να παραγνωρίζεται η «ανάγνωσή» του ως ένα σύμπτωμα του τραύματος, με αποτέλεσμα να μην φτάνουν οι χρήστες στην ουσία αυτής της συμπεριφορικής εκδήλωσης. Έτσι, συχνά, απλώς μπαινοβγαίνουν στη χρήση. Άλλοτε πάλι η χρήση, με το συνακόλουθο ανήκειν στην ομάδα χρηστών που δημιουργεί, συνδέεται ψυχικά με μια εκ των υστέρων υποκατάσταση οικογενειακού σχήματος σχέσεων, ειδικά όταν αυτού του είδους οι σχέσεις εξέλειπαν στη ζωή του ατόμου (Μάτσα, 2012).

**Τραυματικά γεγονότα σε μικρές ηλικίες επηρεάζουν τη βιολογία του εγκεφάλου. ** Από τον χώρο της Νευροβιολογίας και της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας τα ερευνητικά δεδομένα σαφώς υποδεικνύουν ότι το παιδικό τραύμα μπορεί να αλλάξει τη δομή του εγκεφάλου και να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται ορισμένα γονίδια. Συναφείς μελέτες υποδεικνύουν ότι  το τραύμα στην παιδική ηλικία, όπως η κακοποίηση ή η απώλεια ενός γονέα, βρέθηκε να μεταβάλει τον γονιδιακό προγραμματισμό που ρυθμίζει το στρες, μειώνοντας, έτσι, τον ουδό αντίδρασης και ενισχύοντας τον κίνδυνο ανάπτυξης αγχωδών διαταραχών. Επίσης, άλλα ερευνητικά δεδομένα υπογραμμίζουν, ως συνέπεια, τη μειωμένη ικανότητα του ατόμου να μετριάσει τις αρνητικές παρορμήσεις. Η έκθεση σε τραυματικές συνθήκες στην παιδική ηλικία  μπορεί, επίσης, να επηρεάσει τους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου, ενισχύοντας τις υποκατάστατες πηγές «ευχαρίστησης», κάνοντας έτσι πιο πιθανή την όποια εξάρτηση. Και όταν οι εγκεφαλικές αυτές δομές εγκαθίστανται, μορφοποιούν τον ενήλικο εγκέφαλο και εκδηλώνονται με συνακόλουθες συμπεριφορές. Τα σχετικά αυτά ερευνητικά δεδομένα υπογραμμίζουν τις δυσκολίες αντιμετώπισης μιας παιδικής τραυματικής συνθήκης και επίσης μας βάζουν σε εγρήγορση στον χώρο της πρόληψης, καθώς και της θεραπείας (Σκαλή, Μωρόγιαννης, 2020).

**Το γεγονός είναι παρελθόν πια. Η ανάμνησή του όμως; ** Εκ των υστέρων, στην ενήλικη ζωή, κάποιοι άνθρωποι βιώνουν ως επώδυνη την ιδέα της αναμόχλευσης του παρελθόντος και το αρνούνται. Άλλοι το κάνουν χωρίς να πιστεύουν ότι μπορεί να επιλυθεί κάτι από το κουβάρι αυτών των τόσο παλιών εμπειριών. Συχνά, οι άνθρωποι μεγαλώνουν και γερνάνε μέσα σε ένα σύννεφο «αγχώδους essence», απροσδιόριστης αιτιολογίας ή «μη δυναμένως να προσδιοριστεί άλλως», χωρίς την επιθυμία και το κίνητρο να το αντιμετωπίσουν (Σκαλή, Μωρόγιαννης, 2020).

**Ο εξεύρεση της πηγής άγχους και η συνακόλουθη ανακούφιση, στα πλαίσια επανόρθωσης σημαντικών σχέσεων, μπορεί να μην είναι δυνατή. ** Πολλές φορές, ακόμα κι αν φτάσει ο ενήλικας στην πηγή του παιδικού του άγχους, μέσα από μια θεραπευτική διαδικασία, δεν υπάρχουν διαθέσιμα ή/και πρόθυμα πρόσωπα, συνθήκες, κ.λπ. για επανόρθωση των ψυχικών δεσμών και σχέσεων και το άτομο μένει με μια αίσθηση ανολοκλήρωτου, μιας «χαμένης» ευκαιρίας.

**Άλλοτε τα άτομα «φυλακίζονται» σε ρόλους. ** Συχνά ο άνθρωπος προσπαθεί να βρει στις σχέσεις του αυτό που έλειψε στη ζωή του, σε μια προσπάθεια επιβίωσης ή/και αναπλήρωσης του παρελθόντος. Οργανώνει, λοιπόν, τον ψυχισμό του με τρόπους τέτοιους ώστε αντί να εστιάζει στον εαυτό και στις δυνάμεις του, σπαταλά την ενέργειά του και τις δυνάμεις του προσπαθώντας να γίνει άξιος της ματιάς των άλλων, που συνήθως τον εμπλέκει σε περαιτέρω τραυματικές εμπειρίες και σε ενίσχυση του υπάρχοντος τραύματος.

**Τα παιδιά και οι έφηβοι μπορούν εύκολα να απομονώνουν, να «μουδιάζουν» τα συναισθήματά τους. ** Σε αυτό τα βοηθά και η γνωστική ανωριμότητά τους. Έτσι, όμως, όχι μόνο υπολείπονται στην ανάπτυξη ποιοτήτων βοηθητικών στην οικοδόμηση υγιών σχέσεων, αλλά οδηγούνται σε περαιτέρω περιπεπλεγμένο θρήνο και τραύμα.

**Τέλος, τα παιδιά και οι έφηβοι δεν μπορούν να εμποδίσουν τις εσωτερικευμένες φωνές των σημαντικών άλλων. ** Πιστεύουν την εικόνα που τους περιγράφουν οι άλλοι για τον εαυτό τους. Αν αυτή η εικόνα εμπεριέχει περιφρονητικούς, μειωτικούς και απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς, επειδή δεν έχουν κατακτήσει ακόμη την ικανότητα της γνωστικής επεξεργασίας και του ελέγχου της πραγματικότητας σε ένα αφηρημένο επίπεδο, δεν  μπορούν να πάρουν απόσταση από αυτό.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν δυσκολίες, στο παρόν της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, καθώς και δυσκολίες που ίσως φανούν στα μετέπειτα αναπτυξιακά στάδια. Παρά τον έντονα τραυματικό χαρακτήρα πολλών δυσκολιών, είναι ήδη γνωστό ότι κάθε θεραπευτική διαδικασία, λιγότερο ή περισσότερο, μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα της ζωής και τη σχέση μας με τον εαυτό μας.  Όσο η ερευνητική δραστηριότητα αυξάνει την κατανόησή μας για τις επιδράσεις μιας τραυματικής συνθήκης στον εγκέφαλο, τον νου και το σώμα, τόσο διευκολυνόμαστε στην αντιμετώπιση τέτοιων συνθηκών. Επιπλέον, οι έρευνες σχετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα υπογραμμίζουν και την ύπαρξη κάποιες φορές «θετικής» επένδυσης των αρνητικών εμπειριών, γεγονός που ενισχύει την ανθεκτικότητα.

Πάνω από όλα, όμως, η πρόληψη αποτελεί την κορωνίδα της αντιμετώπισης κάθε αντίξοης, αιφνίδιας και αβέβαιης και παρατατεταμένης συνθήκης ζωής, όπως η παρούσα πανδημία.

Τι χρειάζεται λοιπόν να έχουμε στον νου μας -ως ειδικοί και ως γονείς- σε αυτή την παρατεταμένη και αποσταθεροποιητική συνθήκη COVID -19

(Σκαλή, Πάλλη, 2020)

Τα παιδιά καταλαβαίνουν; Τα παιδιά  και οι έφηβοι κατανοούν περισσότερα από όσα νομίζουμε ότι κατανοούν. Έχει, ήδη, αλλάξει η καθημερινότητά τους και η αλλαγή αυτή πια ξέφυγε από την αρχική ανάλαφρη εντύπωση του «παιχνιδιού». Επίσης, μαζί με τις αλλαγές στο δικό τους μικρόκοσμο, παρατηρούν τις πραγματικές αλλαγές στη ζωή της οικογένειας, στενότερης και ευρύτερης, και βιώνουν το συναισθηματικό κλίμα της συνολικής κατάστασης. Φυσικά, η ηλικία τους, η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξή τους, η προσωπικότητά τους, το περιβάλλον όπου ζουν, καθώς και όλες οι προηγούμενες εμπειρίες αλλαγών ή/και απωλειών και κρίσεων, καθώς και η προϋπάρχουσα διαχείριση αυτών, επηρεάζουν την κατανόηση αυτού που συμβαίνει.

Πώς βιώνουν τις αλλαγές αυτές; Στεναχωριούνται; Φοβούνται; Ενοχοποιούνται; κ.λπ.; T α παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν διάφορα συναισθήματα, τα εκφράζουν, όμως, με διαφορετικό τρόπο από εκείνον των ενηλίκων. Και το περιεχόμενο και η ένταση των συναισθημάτων, επίσης, διαφέρουν από των ενηλίκων. Ως εκ τούτου, τα παιδιά και οι έφηβοι βιώνουν τις αλλαγές:

• Κομματιαστά. Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν μπορούν να αντέξουν οδυνηρά συναισθήματα για μεγάλο χρονικό διάστημα, γι’ αυτό «θρηνούν με δόσεις», δηλαδή η ψυχική τους διάθεση μπορεί να κυμαίνεται από το γέλιο ως τον θρήνο και «πάλι από την αρχή». Αυτό δεν σημαίνει ότι αδιαφορούν, ότι το έχουν ξεπεράσει, ότι «δεν τα νοιάζει», «η καλύτερή τους», κ.λπ.

• Σε βάθος χρόνου και αναπτυξιακής πορείας . Δεν υπάρχει ένα καθορισμένο χρονικό τέλος. Αναζωπυρώνεται σε επόμενα αναπτυξιακά στάδια: Αλλαγές αναπτυξιακές ξαναφέρνουν στην επιφάνεια συναισθήματα συνδεδεμένα με προηγούμενες απώλειες, κάνοντας έτσι το παιδί να επεξεργάζεται ξανά και ξανά, σε στάδια μεγαλύτερης γνωστικής επάρκειας, το νόημα αυτών που συνέβησαν και έζησε.

• «Ομιλούν» για τα συναισθήματά τους, μέσα από συμπεριφορές και πράξεις, και σπανιότερα χρησιμοποιώντας λέξεις. Μέσα από το παιχνίδι, ζωγραφιές, μέσα από αλλαγές στη συμπεριφορά (ύπνος, φαγητό, τρόπος ομιλίας, κ.λπ.)

• Δεν ζητούν στήριξη . Αφενός γιατί και το περιβάλλον τους, οι ενήλικες, βιώνει παρόμοια συναισθήματα στεναχώριας, φόβου, αβεβαιότητας, αγωνίας, αφετέρου γιατί η γνωστική τους επάρκεια δεν τα βοηθά, καθώς και η επιθυμία τους να μην διαφέρουν (κυρίως οι έφηβοι). Τέλος, γιατί, συχνά οι ενήλικες «κλείνουν» την επικοινωνία με το μεταφερόμενο μήνυμα «όλα είναι εντάξει! Είμαστε προστατευμένοι. Εμείς είμαστε εδώ!» και τα παιδιά, ως γνωστό «δεν χαλούν το χατίρι των γονιών».

**Πώς εκδηλώνονται σε τέτοιες συνθήκες τα συναισθήματα των παιδιών; ** Μερικές συχνές και απόλυτα φυσιολογικές εκδηλώσεις σε τέτοιες αποσταθεροποιητικές συνθήκες είναι:

• Θλίψη

• Ξεσπάσματα θυμού ή δακρύων- και με ασήμαντη αφορμή

• Παράπονα για παλαιότερες «αδικίες»

• Φόβοι (φόβος αποχωρισμού, για το σκοτάδι, κ.λπ.)

• Αλλαγές σε συνήθειες (ύπνος, φαγητό, κ.λπ.)

• Αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, εσωστρέφεια, επιθετικότητα, μείωση ενδιαφέροντος για ό,τι πριν το ενδιέφερε, κ.λπ.)

• Παλινδρόμηση σε συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων (πιπίλα, νυχτερινή ενούρηση, νυχτερινός τρόμος, εξαρτητικές συμπεριφορές, κ.λπ.)

• Επίμονη αναζήτηση αυτού που δεν έχει (να πάει στον παππού και στη γιαγιά, να πάει στον φίλο/η, στο σχολείο, κ.λπ.)

• Ενοχές για παρελθούσες συμπεριφορές (για παράδειγμα, θυμάται ότι κούραζε τη γιαγιά, την κορόιδευε, ότι τσακωνόταν με τη φίλη/τον φίλο, κ.λπ.)

• Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικά προβλήματα, αναπνευστικά, έξαρση αλλεργιών, κ.λπ.)

• Επιθετικότητα (κυρίως οι έφηβοι)

• Αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές

• Εξάρτηση από το Internet και διαδικτυακά παιχνίδια

Ποιες είναι οι ανάγκες ενός παιδιού που ζει τέτοια ανατροπή στη ζωή του;

• Να κατανοήσει ακριβώς τι είναι αυτό που συμβαίνει και γιατί.

• Να κατανοήσει σε τι ακριβώς πρέπει να συνεργαστεί και γιατί.

• Να μπορέσει να εκφράσει τα συναισθήματά του.

• Να διατηρήσει ζωντανή τη σχέση με τους σημαντικούς άλλους στη ζωή του (η τεχνολογία στην καραντίνα και γενικότερα στην πανδημία που διανύουμε αξιοποιήθηκε από κάθε και για κάθε ηλικία και ανάγκη).

• Να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει -και να απαιτείται από το περιβάλλον να συνεχίσει- τα ενδιαφέροντά του και τις ασχολίες του, εντός των επιβληθέντων περιορισμών, με τις απαραίτητες τροποποιήσεις.

• Να υποστηρίζεται, πρακτικά και συναισθηματικά, από τους ενήλικες του περιβάλλοντός του.

• Να διατηρηθούν όσες περισσότερες βεβαιότητες και συνήθειες αφορούσαν στην καθημερινότητά του, εντός σπιτιού.

**Πώς στηρίζουμε ένα παιδί, έναν έφηβο; **

• Ενημερώνοντάς το έγκαιρά και αξιόπιστα και με απλά λόγια.

• Ενθαρρύνοντάς το να εκφράσει σκέψεις και συναισθήματα, όποια κι αν είναι αυτά.

• Διευκολύνοντας την επαφή και επικοινωνία με πρόσωπα, που δεν μπορεί να βλέπει προσωρινά, ή/και με παλαιότερες συνήθειες που μπορούν να υλοποιηθούν.

• Ενισχύοντας τη συμμετοχή του σε αυτό που βιώνει η οικογένεια συνολικά.

  • Προσοχή: «Τόσο όσο»: Ούτε υπερεκθέτουμε τα παιδιά σε συναισθηματικό και γνωστικό υλικό, που υπερβαίνει την γνωστική τους ικανότητα για επεξεργασία, ούτε τα αφήνουμε στο περιθώριο γιατί «δεν καταλαβαίνουν» ή «για να μην τα τρομάξουμε» ή «για να μην στεναχωριούνται», κ.λπ.

• Εξασφαλίζουμε συνέχεια και σταθερότητα στις συνθήκες ζωής του (αυτό προϋποθέτει και στη δική μας ζωή).

• Είμαστε σταθερά εκεί για υποστήριξη κάθε είδους.

Πώς ενημερώνουμε ένα παιδί, έναν έφηβο ;

• **Δεν αποκρύπτουμε πληροφορίες, γεγονότα. ** Η σιωπή ή/και η παραπλάνηση τα κάνει να νιώθουν μόνα, δίνουν τις δικές τους εξηγήσεις, που συχνά είναι πιο τρομακτικές από την πραγματικότητα.

• **Ενημερώνουμε αμέσως ** μετά το όποιο γεγονός. Η καθυστέρηση δημιουργεί σύγχυση και παρερμηνείες. Εξηγήστε με σαφήνεια και ειλικρίνεια τι ακριβώς γίνεται. ** Προσαρμόστε το λεξιλόγιο στο επίπεδο κατανόησης του παιδιού και στην ανάγκη του την παρούσα στιγμή. **

• **Χρησιμοποιούμε με ακρίβεια τις λέξεις. ** Λέμε «κορωνοϊός». Το ζωγραφίζουμε/σχεδιάζουμε κιόλας, αν χρειαστεί. Εξηγούμε τα συμπτώματα, τις βλάβες που προκαλεί. Περιγράφουμε ό,τι απαιτείται να κάνουμε για να προφυλαχθούμε και να προφυλάξουμε τους άλλους. Χρησιμοποιούμε τις λέξεις «πανδημία», «καραντίνα», ποιος ο στόχος της καραντίνας  (η προστασία του εαυτού και του άλλου), κ.λπ. Λέμε «αρρωσταίνω», εξηγούμε τι πιθανώς θα γίνει σε αυτήν την περίπτωση, κ.λπ.

• Δεν ωραιοποιούμε την πραγματικότητα. Θέλουμε τα παιδιά και οι έφηβοι να συνεργαστούν σε αυτό.

• Ακούμε προσεκτικά και δίνουμε απαντήσεις σε ό,τι ρωτά. Μην το βομβαρδίζετε με πληροφορίες. Αφήστε το να εκφράσει τα συναισθήματά του. Αν δεν γνωρίζετε κάτι, πείτε του «δεν ξέρω». Μην του πείτε κάτι που δεν το έχει ρωτήσει. Θα επανέλθει. Σταθείτε μόλις σας πει «οκ, κατάλαβα» και σταματήστε την πληροφόρηση. Τόσο αντέχει για την ώρα. Θα επανέλθει.

• Πληροφορούμε το παιδί/έφηβο για το τι θα συμβεί από εδώ και πέρα. Τα παιδιά και οι έφηβοι θέλουν να ξέρουν τα επόμενα βήματα: τι τα γίνει με τις οικογενειακές σχέσεις, με τις διακοπές, με τα σχολεία, πότε θα τελειώσει, θα τελειώσει; κ.λπ. Ανησυχούν για το μέλλον τους. Ενημερώστε τα για τις αλλαγές και τροποποιήσεις, αλλά και για τις συνήθειες που θα παραμείνουν σταθερές.

• Επαναλαμβάνουμε τις πληροφορίες και εξηγούμε όσες φορές χρειαστεί. Θα ρωτήσουν επανειλημμένα για τις συνθήκες που ενέσκηψε ο ιός, θα βρουν «φταίχτες», θα θυμώσουν, θα έχουν απορίες, θα το «γελοιοποιήσουν» ή «ελαχιστοποιήσουν», κ.λπ., στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν το γεγονός. Με απλές ερωτήσεις ελέγχουμε τι κατάλαβαν.

• **Τους περιγράφουμε ξανά και ξανά τις υποχρεώσεις τους, τα σχέδια για όσα θα συμβούν, όταν η «τάξη» αποκατασταθεί, και σχεδιάζουμε μαζί τους το μέλλον. **

**Πώς ενθαρρύνουμε την έκφραση συναισθημάτων; **

• Τους «δίνουμε» χρόνο, χώρο και τρόπο να τα εκφράσουν . Τα περιμένουμε. Ακόμα και όταν επιλέγουν, προς στιγμήν, να μη μοιραστούν αυτό που νιώθουν.

• **Ακούμε ό,τι λένε ότι νιώθουν. ** Δεν τα λογοκρίνουμε, δεν τους λέμε πώς θα πρέπει να σκέφτονται. Ακούστε συναισθήματα θυμού ή αρνητικές σκέψεις που μπορεί να έχουν (αν βιαστείς να τα απαντήσεις, τότε περιορίζεις την έκφραση και τη συνακόλουθη κατανόηση του συναισθήματος που βιώνει ένα παιδί).

• **Μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα, ** χωρίς να ξεχνάτε ΠΟΤΕ ότι είστε ο γονιός και αυτό το παιδί. Ότι είστε ενήλικας με πολλά «όπλα» και πηγές δύναμης, ενώ το παιδί δεν διαθέτει τίποτα από αυτά, πέρα από τις δικές σας απαντήσεις και τη δική σας θέση και στάση στην παρούσα συνθήκη.

• **Αναγνωρίστε τα δικά σας συναισθήματα. ** Δώστε χώρο και χρόνο στον εαυτό σας να κατανοήσετε και να εκφράσετε τα δικά σας συναισθήματα. Πώς θα βοηθήσετε ένα παιδί, αν δεν είστε ενήμεροι για το τι εσείς νιώθετε; Για το τι εσείς χρειάζεστε; Πώς και Πού εσείς θα αναζητήσετε βοήθεια;

• **Επιβεβαιώστε -όσες φορές χρειαστεί- ότι το αγαπάτε. Μιλήστε για όσους δεν βλέπετε και τα συναισθήματά σας γι’ αυτούς. ** Με λόγια, με αγκαλιά, με χάδια. Γράψτε γράμματα μαζί τους, φτιάξτε κάρτες, ζωγραφιές, κ.λπ. για όσους αυτόν τον καιρό δεν βλέπει, ώστε να τους τα δώσει, όταν λήξει αυτή τη συνθήκη, και να επανασυνδεθούνε.

Πώς προωθούμε τη σταθερότητα της οικογενειακής ζωής;

• Διατηρείστε τους κανόνες πειθαρχίας και συμπεριφοράς που ίσχυαν και πριν.

• Διατηρείστε σταθερό -όσο είναι εφικτό- το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής.

• Υποστηρίξτε το παιδί σε συνεχή βάση.

• Ενθαρρύνετε το παιδί και τον έφηβο να συνεχίσει όποια δραστηριότητα είναι εφικτή (διάβασμα, μουσικά όργανα, γυμναστική, κ.λπ.)

**Πότε να ανησυχήσουμε; **

• Απουσία κάθε εκδήλωσης στεναχώριας, ανησυχίας, αγωνίας, κ.λπ., απόσυρση ή επιθετικότητα.

• Διαρκείς αυτομομφές ή αυτοκατηγορίες («εγώ φταίω που η γιαγιά…»)

• Παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή τον ύπνο, εφιάλτες, κ.λπ.

• Έντονες και επίμονες σωματικές ενοχλήσεις και συμπτώματα

Ποια παιδιά είναι τα πιο ευάλωτα;

• Παιδιά με προϋπάρχοντα νοητικά ή συναισθηματικά προβλήματα ή προβλήματα συμπεριφοράς.

• Παιδιά που έχουν βιώσει και άλλες απώλειες στο παρελθόν και απρόβλεπτες αλλαγές

  • Προσοχή: Εξαρτάται από τον βαθμό επεξεργασίας της προηγούμενης αλλαγής ή απώλειας.

• Παιδιά που πρόσωπο του οικογενειακού περιβάλλοντος νοσηλεύεται/νοσηλεύτηκε, απλώς νόσησε ή πέθανε στην παρούσα πανδημία.

Επίλογος

Καλό είναι να θυμάστε ότι πάνω και πέρα απ’ όλα, σημασία δεν έχει να απαντήσεις σωστά, αλλά να προσπαθήσεις να «δεις» γιατί ρωτάει και τι ρωτάει ένα παιδί, ένας έφηβος. Να δεις τι ψάχνει ένα παιδί να κατευνάσει μέσα του, μέσα από την ερώτηση που σου κάνει και να είσαι παρούσα/παρών στην επικοινωνία, ώστε να το καταλάβεις αυτό.

Για σένα έχω κοντά μου τ’ αδειανό θρονί

και για τους δυο μας το ποτήρι γεμισμένο.

………………………………………….

Γ. ΔΡΟΣΙΝΗΣ ,  Να σε προσμένω

Βιβλιογραφία

• Αmerican Psychology Association-APA (2020). PsycInfo Database Record https://www.apa.org/pubs/databases
• Bryant, D. J., Oo, M., & Damian, A. J. (2020). The rise of adverse childhood experiences during the COVID-19 pandemic. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 12(S1), S193–S194. https://doi.org/10.1037/tra0000711
• Centre of Disease Control and prevention- CDC, USA https://www.cdc.gov/
• Cambell, A.M. (2020). An increasing risk of family violence during the COVID-19 pandenic: Stengthening community collaborations to save lives. Forensic Science International: Reports. Dec; 2: 100089. Published online 2020 Apr 12. doi: 1016/j.fsir.2020.100089
• European Centre for Disease Prevention and Control-ECDC (2020). Situation update worldwide. https://www.ecdc.europa.eu/en/geogr aphical-distribution-2019-ncov-cases.
• Hellenic Government (2020) Daily Covid-19 Update in Greece. https://covid19.gov.gr/covid19-live-analytics/
• Johns Hopkins/ Coronavirus Research Center https://coronavirus.jhu.edu/map.html
• Kousky, C. (2016). Impacts of Natural Disasters on Children. The Future of Children 26(1):73-92
• Liu N, Zhang F, Wei C, et al (2020) Prevalence and predictors of PTSS during COVID-19 Outbreak in China hardest-hit areas: gender diferences matter. Psychiatry Res 287:112921–112927
• Μάτσα, Κ. (2012). Το αδύνατο πένθος και η κρύπτη. Ο τοξικομανής και ο θάνατος. Αθήνα: Άγρα.
• Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4): 370– 396. https://doi.org/10.1037/h0054346
• National Association of School Psychologists. (2017). Large-scale natural disasters: Helping children cope [handout]. Bethesda, MD: Author.
• Peppou, L.E., Economou, M., Skali, Th., Papageorgiou, Ch. (2020). From economic crisis to the COVID-19 pandemic crisis: evidence from a mental health helpline in Greece. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. https://doi.org/10.1007/s00406-020-01165-4
• Πράπας, Χ., Μαυρέας, Β. (2015). Ψυχική και σωματική υγεία καθώς και ποιότητα ζωής Ελλήνων, Αλβανών μεταναστών και Πόντιων παλινοστούντων. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. https://www.mednet.gr/archives/2015-6/pdf/766.pdf
• Sack, D. (2015). 8 Reasons it is so hard to overcome a tough childhood. Psychology Today. Child Development. https://www.psychologytoday.com/us/blog/where-science-meets-the-steps/201505/8-reasons-its-so-hard-overcome-tough-childhood
• Shannon, M. P., Lonigan, C. J., Finch, A. J., & Taylor, C. M. (1994). Children exposed to disaster: I. Epidemiology of post-traumatic symptoms and symptom profiles. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 33(1), 80-93.
• Σκαλή, Θ., Πάλλη, Α. (2020). Οδηγός- Η Θετική Ψυχολογία στη διαχείριση Κρίσεων και στην Ευδαιμονία κάθε Ατόμου. https://apsych.med.uoa.gr/odigoi/odigos_thetikis_psychologias/
• Σκαλή, Θ., Μωρόγιαννης, Κ. (2020, υπό έκδοση). Διαπροσωπική Νευροβιολογία, Ομαδική Ψυχοθεραπεία και Ομαδική Διεργασία . Επιμ. του Gantt, S., &Badenoch, B. (2013). The Interpersonal Neurobiology of Group Psychotherapy and Group Proces s. Αθήνα: Τόπος.
• Steptoe, A., Shankar, A. & Demakakos et al., (2013). Social Isolation, Loneliness, and All Cause Mortality in Older Men and Women. Proc Natl Acad Sci USA. 110(15):5797- 801. https://doi: 10.1073/pnas.1219686110.
• Τomaka, Thompson, & Palacios (2006). The Relation of Social Isolation, Loneliness, and Social Support to Disease Outcomes Among the Elderly. J Aging Health 18(3):359- 84. https://doi: 0.1177/0898264305280993
• Umberson D., Crosnoe R., & Reczek S. (2010). Social Relationships and Health Behavior Across Life Course. Annual Review of Sociology. 36:139–157. https:// doi: 10.1146/annurev-soc-070308-120011
• Viana, A., Alfano, C. and Sharp, C. (2017). Psychological Impact of Natural Disasters in Children/Families. [online] Uh.edu. https://www.uh.edu/class/news/archive/2017/august-september/natural-disasters-impact-children/ [Accessed 26 Jul. 2018].