Περίληψη
Ο ολοένα αυξανόμενος αριθμός εφήβων μεταναστών που προσέρχονται στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας για ψυχολογική βοήθεια και η σοβαρότητα των συμπτωμάτων που παρουσιάζουν, επισημαίνουν την σημασία δημιουργίας πολιτισμικά ενημερωμένων θεραπειών. Αυτό το άρθρο εστιάζει στο πώς οι ψυχοπιεστικοί παράγοντες που συνδέονται με τις συνθήκες της μετανάστευσης, τις διαδικασίες ενσωμάτωσης, τις συγκρούσεις αξιών, την αίσθηση του ανήκειν στην κοινότητα και τις διακρίσεις, μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικότερα με πολιτισμικά ενημερωμένες θεραπείες.
Λέξεις κλειδιά: οικογένεια, έφηβοι, μετανάστες, πολιτισμός, μειονότητα
Εισαγωγή
Τα μέλη της οικογένειας, ιδιαίτερα τα παιδιά και οι έφηβοι, βιώνουν στρες όταν μετακινούνται από τη μία χώρα στην άλλη. Ο αριθμός των νέων που μεταναστεύουν με τις οικογένειές τους στην Ελλάδα από άλλες χώρες (Βαλκάνια, Ασία, Αφρική, κλπ) αυξάνεται σταθερά.
Τα «Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας» καλούνται να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση για βοήθεια από εφήβους μετανάστες, οι οποίοι παρουσιάζουν αναπτυξιακά, ψυχοκοινωνικά και προβλήματα συμπεριφοράς. Τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα αλληλεπιδρούν με δυσκολίες στις σχέσεις της οικογένειας, που προϋπήρχαν ή που αναπτύχθηκαν κατά την διαδικασία της μετανάστευσης (Βουλγαρίδου Μ., Τομαρας Β., 2001)
Η ιστορία και η κατάσταση της μετανάστευσης διαδραματίζουν επίσης ζωτικό ρόλο στις εμπειρίες ζωής πολλών ατόμων των εθνικών μειονοτήτων. Μερικοί πρόσφυγες από την Ασία, τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και την Αφρική συνειδητοποιούν ότι μπορεί ποτέ να μην επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Βιώνουν συχνά συναισθηματικό cutoff και αναρωτιούνται αν και πότε θα υπάρξει επανένωση με τους συγγενείς τους. Η γεωγραφική αποσύνδεση και το συναισθηματικό cutoff μεταξύ των γενεών στην οικογένεια, έχει αρνητικές συνέπειες στην δομή και λειτουργία της οικογένειας. Όσοι έχουν μεταναστεύσει κατ’ επιλογή, έχουν μια καλύτερη κοινωνική κουλτούρα και εκπαιδευτική προσαρμογή σε οποιαδήποτε χώρα (McGoldrickM, et al, 2005)
Τα όνειρα και οι φόβοι των οικογενειών, κατά τις μεταναστεύσεις τους, γίνεται μέρος της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Οι στάσεις των γονέων ως προς το τι υπήρχε πριν και τι συναντούν μπροστά τους, θα έχουν σημαντικό αντίκτυπο στα εκφρασμένα ή σιωπηρά μηνύματα που μεταδίδουν στα παιδιά (Wilson, M. N., 1995).
Και άλλα ζητήματα συνδέονται με τους παράγοντες που διακρίνουν τις μειονότητες από το κύριο ρεύμα της Ελληνικής κοινωνίας και αυτά είναι τα εξής (ManKeungHo, 2003):
1. Η πραγματικότητα της εθνικής μειοψηφίας : Ο ρατσισμός και η φτώχεια κυριαρχούν στις ζωές πολλών εθνικών μειονοτήτων. Η ανεργία είναι ένας σημαντικός παράγοντας που μειώνει το οικονομικό τους επίπεδο.
2. Η επίπτωση του εξωτερικού συστήματος στην κουλτούρα της μειονότητας : Εκτός από την αντιμετώπιση του ρατσισμού, της φτώχειας και των κοινωνικών περιορισμών οι οικογένειες των εθνικών μειονοτήτων πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν τις εντάσεις που δημιουργούνται από το διαφορετικό σύστημα αξίων της κοινωνίας που διαβιούν. Λόγω των διαφορών στα συστήματα αξιών, των διακρίσεων και των κοινωνικών περιορισμών, τα μέλη των εθνικών μειονοτήτων μπορεί να έχουν σημαντικές δυσκολίες σε οικογενειακό και ατομικό επίπεδο
**3. Η διαπολιτισμικότητα: ** Ένα μέλος μιας μειονότητας είναι αναπόφευκτα μέρος των δύο πολιτισμών. Η διαπολιτισμικότητα απαιτεί το αμφίπλευρο ταίριασμα στοιχείων, αξιών και συμπεριφορών. Απαιτεί δύο κατηγορίες συμπεριφοράς. Αυτή η διπλή απάντηση περιλαμβάνει δύο διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης των καθηκόντων, των προσδοκιών και των συμπεριφορών.
4. Οι ιδιαιτερότητες της κάθε διαφορετικής εθνικής μειονότητας: Διάφοροι παράγοντες επηρεάζουν την κατάσταση και την προσαρμογή των ιδιαίτερων εθνικών ομάδων (το χρώμα του δέρματος, η φυλή, η θρησκεία, ο πολιτισμός κ.λπ.). Οι εμπειρίες της κάθε μίας εθνικής ομάδας, επηρεάζουν την κοινωνική προσαρμογή και την ζωή της οικογένειας. Σημαντικός παράγοντας είναι επίσης, αν το μέλος της εθνικής μειονότητας είναι νόμιμος ή παράνομος κάτοικος της χώρας υποδοχής. Είναι γνωστή η απίστευτη εκμετάλλευση που υφίστανται οι παράνομοι αλλοδαποί.
5. Η εθνικότητα και η γλώσσα: Η γλώσσα είναι θεμελιώδες στοιχείο της εθνικής ταυτότητας. Το να μιλούν την ίδια γλώσσα δημιουργεί ένα ψυχικό δεσμό. Πολλά προβλήματα προκύπτουν από την δυσκολία στην επικοινωνία. Ενας θεραπευόμενος από μια εθνική μειονότητα μπορεί να χρειάζεται τη μητρική του γλώσσα για να εκφράσει τα πιο προσωπικά οικεία, και ευαίσθητα θέματα του.
6. Η εθνικότητα και η κοινωνική τάξη: Η κοινωνική τάξη αναφέρεται σε διαφορές ανάλογα με την περιουσία, το εισόδημα, το επάγγελμα, το κύρος στην ομάδα, το οικογενειακό περιβάλλον κλπ. Περιορισμένος είναι ο αριθμός των μελών εθνικών μειονοτήτων που έχουν υψηλό εισόδημα, ανήκουν στην ανώτερη ή μεσαία τάξη και έχουν κοινωνικό κύρος. Για όσους βρίσκονται στην κατώτερη κοινωνική τάξη η εθνική πραγματικότητα μπορεί να μεταφραστεί σε συνεχείς διακρίσεις στην εργασία, την στέγαση, την εκπαίδευση στην πρόσληψη σε δουλειά και στην αποδοχή από τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης και κοινωνικής πρόνοιας.
Η μετανάστευση είναι τόσο αποδιοργανωτική που φαίνεται να προσθέτει ένα ολόκληρο επιπλέον στάδιο στον κύκλο ζωής των μεταναστών το οποίο πρέπει να το διαπραγματευτούν. Οι οικογένειες με εφήβους που μεταναστεύουν μπορεί να έχουν λιγότερο χρόνο μαζί σα μονάδα, πριν τα παιδιά φύγουν από την οικογένεια. Πολλοί έφηβοι εμφανίζουν συμπτώματα ως αντίδραση στην αγωνία των γονιών τους. Οι έφηβοι συχνά απορρίπτουν τις «εθνικές» αξίες των γονιών τους. Οι διαγενεακές συγκρούσεις συχνά αντικατοπτρίζουν την σύγκρουση αξιών των οικογενειών στην προσαρμογή στην νέα χώρα (Suarez-OrozcoC, 2001).
Κατά τη διάρκεια της θεραπείας οικογένειας, τα ατομικά ή οικογενειακά προβλήματα με τους εφήβους δεν γίνονται αντιληπτά ως ασθένεια, αλλά κατανοούνται ως ένα έλλειμμα στο περιβάλλον (όπως στην περίπτωση της μετανάστευσης), ως δυσλειτουργικές συναλλαγές μεταξύ των συστημάτων (οργανισμοί κοινωνικής υπηρεσίας, ιατρική υπηρεσία και συστήματα παροχών), ως στρατηγικές προσαρμογής, η ως αποτέλεσμα της διακοπής της ανάπτυξης και της ωρίμανσης (Man Keung Ho, 2003). Οι στρατηγικές παρέμβασης κάνουν χρήση των φυσικών συστημάτων και της εμπειρίας ζωής. Η ίδια η οικογένεια είναι ένα φυσικό σύστημα βοήθειας και ένα εργαλείο αλλαγής. Ο ρόλος του θεραπευτή σε τέτοιες περιπτώσεις, μπορεί να είναι του πολιτισμικού διαμεσολαβητή, που βοηθά τα μέλη της οικογένειας να αναγνωρίσουν τις δικές τους εθνικές αξίες και να λύσουν τις συγκρούσεις που προκύπτουν από τις διαφορετικές αντιλήψεις και εμπειρίες (Man Keung Ho, p 20, 2003).
Όλα τα παραπάνω θα γίνουν κατανοητά με την παρουσίαση ενός κλινικού παραδείγματος.
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ
Ο Δημήτρης είναι δεκαέξι χρονών, μαθητής και ο μεγαλύτερος γιος μιας τετραμελούς οικογένειας από την Αλβανία, η οποία ήρθε στην Ελλάδα πριν από δεκαεπτά χρόνια. Ο μικρότερος γιος είναι δεκατεσσάρων ετών και φοιτά στο γυμνάσιο. Και τα δύο παιδιά έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα. Ο πατέρας της οικογένειας είναι 46 ετών και διευθύνει μια μικρή εταιρεία η οποία κάνει κατασκευές από αλουμίνιο. Η μητέρα της οικογένειας δεν δουλεύει. Επίσης, ο παππούς και η γιαγιά (από την πλευρά της μητέρας) ζούν μαζί τους.
Ο λόγος προσέλευσης στην Κοινοτική Υπηρεσία Ψυχικής Υγείας είναι ότι ο Δημήτρης παρουσιάζει κάποια συναισθηματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς όπως: φόβο θανάτου από καρκίνο, καταθλιπτική διάθεση, χαμηλή αυτοεκτίμηση, τάσεις φυγής, καβγάδες με τους γονείς και τον αδελφό, και μια γενική κατάσταση νευρικής ευερεθιστότητας.
Ατομικό ιατρικό ιστορικό
Ο Δημήτρης[1] κατά τη διάρκεια της γέννησής του αντιμετώπισε προβλήματα ασφυξίας και δυσκινησίας στα κάτω άκρα του, για την οποία ακολουθεί ένα πρόγραμμα φυσικοθεραπείας για πολλά χρόνια. Έχει, επίσης, οριακή νοημοσύνη και μαθησιακά προβλήματα.
Οικογενειακό ιστορικό
Η οικογένεια έχει περιορισμένη κοινωνικοποίηση και κακή συναισθηματική επικοινωνία. Υπήρχαν προστριβές μεταξύ των γονέων κατά τα πρώτα χρόνια του γάμου τους. Ο πατέρας πριν από τέσσερα χρόνια είχε σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης, τα οποία αντιμετώπισε με φαρμακευτική αγωγή. Ο μητρικός παππούς επίσης ακολουθεί φαρμακευτική αγωγή για κατάθλιψη. Η μητέρα χαρακτηρίζεται ως πιεστική και υπερ-προστατευτική.
Ο πατέρας είχε αντικρουόμενα συναισθήματα για τη μετανάστευση και έχει μεγάλη επιθυμία να επιστρέψει στην πατρίδα του, την Αλβανία, εγκαταλείποντας την οικογένειά του, προκειμένου να αναλάβει τη φροντίδα του άρρωστου πατέρα του. Έχει επίσης οικονομικές δυσκολίες στην Ελλάδα που οφείλονται στην αποτυχημένη συνεργασία με τον συνέταιρο του σε μια επιχείρηση. Όλα τα παραπάνω, έχουν αναπτυχθεί το τελευταίο έτος.
Υπάρχει η πεποίθηση στην οικογένεια (την οποία φαίνεται να μοιράζονται οι δύο γονείς) ότι η ζηλοτυπική συμπεριφορά από την πλευρά του άντρα και η ψυχολογική βία προς την μητέρα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της στο πρώτο γιο, τον Δημήτρη, προκάλεσε την πρόωρη γέννηση του.
Ο πατέρας, προκειμένου να πειθαρχήσει και να ελέγξει τα παιδιά, μερικές φορές χρησιμοποιεί σωματικές τιμωρίες. Απορρίπτει συχνά τον Δημήτρη, αλλά η μητέρα έχει αναπτύξει μια ισχυρή συναισθηματική σύνδεση με τον γιο της. Εχει συχνές και ξαφνικές εκρήξεις θυμού, ενώ η μητέρα φαίνεται λυπημένη και απογοητευμένη.
Οι δύο γονείς αναφέρουν ρατσιστική αντιμετώπιση από την πλευρά της κοινότητας που ζουν, καθώς επίσης και στο σχολείο των παιδιών.
Ο Δημήτρης θεωρεί τον εαυτό του ανίκανο και άχρηστο. Εκφράζει επίσης "επιθυμία θανάτου". Νοιώθει απομονωμένος από τους συνομηλίκους του, λόγω των σωματικών και μαθησιακών δυσκολιών του.
** Η θεραπεία οικογένειας επικεντρώθηκε στα εξής θέματα:**
-
Στην εύρεση ενός κατάλληλου εκπαιδευτικού πλαισίου για τον Δημήτρη.
-
Στο να δοθεί η ευκαιρία στα παιδιά να εκφράσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους σχετικά με τα προβλήματα της οικογένειας, αλλά και για την εφηβεία τους. Οι γονείς μίλησαν για τις «δύο» χώρες τους και τα προβλήματα ενσωμάτωσης στην Ελλάδα. Για το σύστημα αξιών και πεποιθήσεων των προηγουμένων γενεών στην ιστορία της οικογένειάς τους.
-
Έγινε συμβουλευτική διαδικασία προκειμένου να τεθούν όρια στα παιδιά, να υπάρχει καλύτερη κατανόηση και να ακούγονται οι ανάγκες και οι επιθυμίες τους.
-
Ο στόχος για τη δυάδα πατέρα-Δημήτρη ήταν να έχουν αποδοχή, και για τη δυάδα μητέρα-Δημήτρη ο συναισθηματικός διαχωρισμός. Επίσης ο Δημήτρης να μην εμπλέκεται με τα αρνητικά συναισθήματα της μητέρας του.
-
Δόθηκε έμφαση στην ενίσχυση των υποσυστημάτων του ζευγαριού και των παιδιών. στη βελτίωση της μεταξύ τους επικοινωνίας και στην τήρηση των ορίων.
-
Ενισχύθηκε η απεμπλοκή των γονέων από την ενοχή για την κατάσταση της υγείας του Δημήτρη.
-
Επισημάνθηκε η σημασία της κοινωνικοποίησης και αύξησης της αυτοεκτίμησης του Δημήτρη και η βελτίωση της διάθεσης του σχετικά με τα συναισθήματά του για την απόρριψη.
-
Τονίσθηκε η αναζήτηση μιας καλύτερης στρατηγικής, προκειμένου να βρεθεί μια λύση για την δουλειά, τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα.
-
Συζητήθηκε η τυχόν εγκατάλειψη της οικογένειας από τον πατέρα (λόγω της πιθανής επιστροφής του στην Αλβανία).
Συμπέρασμα
H Εθνικότητα είναι μια κοινωνική πραγματικότητα της εποχής μας, που απαιτεί από τον θεραπευτή να είναι περισσότερο πολιτισμικά ενημερωμένος. Η φυλή, το φύλο, η θρησκεία, η κοινωνική τάξη, η κατάσταση της μετανάστευσης, η ηλικία είναι κρίσιμα ζητήματα ταυτότητας που πρέπει να εξετάσουμε προκειμένου να κατανοήσουμε τους θεραπευόμενους μας. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν και την ταχέως μεταβαλλόμενη φύση της οικογενειακής ζωής, θα γίνει σαφές ότι πρέπει να επανεξετάσουμε τις θεραπευτικές προσεγγίσεις μας μέσα σε ένα πλατύ πολυπολιτισμικό πλαίσιο.
[1] Το όνομα του εφήβου έχει αλλάξει
Βιβλιογραφία
Arnold, M. S. (1993). Ethnicity and training marital and family therapists. Counselor Education and Supervision , 33, 139-147.
Ben-David, A. (1996). Therapists’ perceptions of multicultural assessment and therapy with immigrant families. The Association for Family Therapy, 18, 2341.
Bernal G, Scharron-Del-Rio MR. Are empirically supported treatments valid for ethnic minorities? Toward an alternative approach for treatment research. Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology .2001;7:328–342
Βουλγαρίδου Μαρία, Τομαράς Βλάσης, (2001) Προσφυγική οικογένεια και Ψυχική Υγεία. Η Ελληνική εμπειρία. Τετράδια Ψυχιατρικής σελ. 9-24 Νο 74
Boyd-Franklin, N. (1993). Race, class, and poverty. InF. Walsh (Ed.), Normal family processes (2nded., pp. 361-376). New
Das, A. K. (1995). Rethinking multicultural counseling: Implications for counselor education. Journal of Counseling and Development Vol.74, Issue 1, pages 45–52, September-October 1995,
Falicov, C. J. (1988). Learning to think culturally. In H. A. Liddle, D. C. Breunlin, & R. C. Schwartz (Eds.), Handbook of family Therapy , 19, 31-38.
(Eds.), Minorities and family therapy (pp. 5349). New York: Guilford.
McGoldrick M, Giordano J, Nydia Garcia-Preto Ethnicity and family therapy. _Race and the field of family therapy _ New York .Guilford 2005
Man Keung Ho , Janice M. Rasheed, Mikal N. Rasheed Family Therapy with Ethnic Minorities theoretical Framewrk for therapy with ethnic minorities families p 11-23USA Sage 2003
Nelson Kaye W. and Johnston M. Brendel Leslye K. Mize Kaetlyn Lad Cecilia C. Hancock Anjali Pinjala: therapist perceptions of ethnicity issues in family therapy: a qualitative inquiry journal of marital and family therapy July 2001,V01.27, NO. 3,363-373
Santisteban DA, Muir-Malcolm JA, Mitrani VB, Szapocznik J. Integrating the study of ethnic culture and family psychology intervention science. In: Liddle H, Levant R, Santisteban DA, Bray J, editors. Family Psychology Intervention Science. Washington, D.C.: American Psychological Association Press; 2002. pp. 331–351.
Suarez-Orozco C, Suarez-Orozco MM. Children of Immigration. Cambridge, MA: Harvard University Press; 2001.
Wilson, M. N., Phillip, D. G., Kohn, L. P., & Curry- El, J. A. (1995). Cultural relativistic approach toward ethnic minorities in family therapy.In J. F. Aponte, R.Y. Rivers, & J. Wohl (Eds.), _ Psychological interventions and cultural diversity _ (pp.92-108). Boston: Allyn & Bacon.