Για να προσεγγίσουμε τα κοινωνικά δυναμικά στην εποχή μας θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στις έννοιες της απληστίας, του φθόνου και του μίσους που είναι εγγενείς επιθετικές τάσεις του ανθρώπου.
Η απληστία πηγάζει από αρχαϊκές φαντασιώσεις να αρπάξει κάποιος και να καταστρέψει ό,τι είναι καλό και επιθυμητό. Η Melanie Klein (1952) περιγράφει πώς το μωρό απομυζά σαν βαμπίρ το στήθος της μητέρας, σαν να το σκάβει για να αρπάξει όλη την καλοσύνη από το αντικείμενο.
Ο φθόνος είναι η επιθετική παρόρμηση προς οποιονδήποτε κατέχει αγαθά τα οποία το άτομο θεωρεί ότι του ανήκουν, και που δεν τα έχει ανάγκη απαραιτήτως. Αλλά και η αγωνία της στέρησης ή η πραγματική στέρηση κινητοποιεί φθόνο και μνησικακία προς την πηγή «θρέψης», η οποία εισπράττεται ως στερητική και κακή. Η στέρηση προάγει την πιθανότητα διωκτικών παρανοϊκών ερμηνειών, αποδίδοντας την ανεπάρκεια σε μια εκ προμελέτης κακοβουλία που επιφυλάσσουν οι άλλοι και οι οποίοι ικανοποιούν την επιθυμία τους. Υπο συνθήκες στρες η εμπιστοσύνη στα «καλά αντικείμενα» κλονίζεται.
Στο μίσος υπάρχει άρνηση του υποκειμένου να δεχθεί αυτό που του είναι ξένο. Μέσω του μηχανισμού της προβολής, το υποκείμενο αποποιείται κακά και τρομακτικά μέρη του εαυτού του και τα επισυνάπτει στους άλλους. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει εσωτερική συνοχή, αφ’ ετέρου όμως βιώνει απειλή ότι τα κακά μέρη θα επιστρέψουν και θα το καταστρέψουν απέξω. Όλη η εχθρότητα και η επιθετικότητα κατευθύνονται προς την ετερότητα.
Η αρχαϊκή αποκήρυξη του εξωτερικού κόσμου και των κατακλυσμικών ερεθισμάτων του, όπως και η απέλαση των δικών τους κακών τμημάτων, χαρακτηρίζει τα κλειστά και άκαμπτα συστήματα.
Ωστόσο, όμως, «Ο,τι φαίνεται αποκρουστικά ξένο, στην πραγματικότητα, είναι εντελώς οικείο» (Max Horkheimer and Theodor Adorno1994). Το στίγμα και ο ρατσισμός έχουν κοινό παρονομαστή τον φόβο του ανθρώπου για την δική του διαταραχή, η οποία προβάλλεται στους άλλους, για την δική του ασφάλεια (Clarke 2001).
Μια ομάδα δημιουργεί κοινή ταυτότητα μέσω της συναισθηματικής ενέργειας που επενδύουν τα μέλη της και στρέφουν την επιθετικότητα τους προς στους άλλους που είναι απέξω. Σε κάθε συλλογική μορφή υπάρχει, εγγενώς, μεγάλο απόθεμα εχθρότητας.
Όταν η συλλογική ταυτότητα αντιμετωπίζει ένα εξαρθρωτικό γεγονός (κρίση), αποσταθεροποιείται. Υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να διατηρήσει την συνοχή της μόνο κατηγορώντας μια άλλη ομάδα. Η δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων, ο αποκλεισμός και η δαιμονοποίηση, είναι χαραγμένα στον πυρήνα οποιασδήποτε δήλωσης της ταυτότητας.
Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, μέσα στους κόλπους της συλλογικότητας το μίσος και η καταστροφική τάση χαλιναγωγούνται μέσω του μόνιμου αντιπερισπασμού προς «εποικοδομητικούς» κοινωνικούς σκοπούς («ειρηνικές» ανταγωνιστικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, ο οικονομικός ή πολιτικός ανταγωνισμός κτλ). Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε σχηματοποιημένες και θεσμοθετημένες καταστροφικές δραστηριότητες, που στρέφονται εναντίον άλλων ομάδων - δηλαδή να μετατραπεί σε πόλεμο (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το ψυχικό μίσος είναι η «αιτία» του πολέμου). Και όταν η δεξαμενή του μίσους δεν βρίσκει διέξοδο στον πόλεμο, εκδηλώνεται υπόκωφα με τη μορφή της περιφρόνησης, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού (Castoriadis 1996).
Η παρούσα κρίση προάγει τον φόβο της διαλυτικής χρεωκοπίας του κόσμου και ενεργοποιεί την αναζήτηση μιας απόλυτης αλήθειας, οντολογικά ορισμένης, μη διαψεύσιμης, που απορρίπτει το χάος της ζωής και παρέχει ένα θεμέλιο για την τάξη του κόσμου (Recalcati, 2005). Αυτή η τάση ενεργοποιεί τον εθνικισμό και τον φονταμενταλισμό (Bibeau, 1997).
Είμαστε ενώπιον μιας κομβικής επιλογής που καθορίζει την λειτουργία κάθε θεσμού και κάθε κοινωνικού δεσμού: πώς είναι δυνατόν η απαραίτητη επιβεβαίωση μιας ιδιαιτερότητάς μας να μην εξελιχθεί αναγκαστικά προς μία παρανοϊκή υπεράσπισή της; Το «ανήκειν» είναι ουσιώδες για να ορίσουμε μια ταυτότητα, αλλά, όπου αυτό τείνει να σκληρύνεται (παρανοϊκά), εκβάλλει αναπόφευκτα σε ένα κλείσιμο απέναντι στον «άλλο» και, άρα, σε μια προοδευτική στείρωσή της (Recalcati, 2005).
Βιβλιογραφία
Bibeau, G. (1997) Cultural psychiatry in a creolizing world: questions for a new research agenda. Transcultural Psychiatry, 34, 9– 41.
Castoriadis Cornelius The Psychical and Social Roots of Hate 277-299 FIGURES OF THE THINKABLE INCLUDING PASSION AND KNOWLEDGE Figures du pensable. Les carrefours du labvy and Gratitude and Other Works 1946-1963. London: Karnac Books. pp. 61-93.
Recalcati Massimo, «Lo stile politico della paranoia. Note psicoanalitiche sull'invidia della vita», Forme di vita 4/2005 yrinthe VI. Paris: Éditions du Seuil, 1999. 308pp
Clarke Simon Projective Identification: From Attack to Empathy? Kleinian Studies Ejournal
Horkheimer, M. and Adorno, T. (1994).Dialectic of Enlightenment. London: Continuum.
Klein, M. (1952).Some Theoretical Conclusions Regarding the Emotional Life of the Infant. In (1993)En