Το τελευταίο «αντίο» στον Mony Elkaim
Κάτια Χαραλαμπάκη
Ο Mony Elkaim, ένας από τους πρωτοπόρους στην Ευρώπη συστημικός οικογενειακός θεραπευτής, πέθανε την Παρασκευή, 20 Νοεμβρίου 2020, στις Βρυξέλλες, μετά από μακρόχρονη μάχη με την ασθένεια και πολλαπλές νοσηλείες τον τελευταίο χρόνο. Ήταν 79 ετών.
Για όσους τον ήξεραν προσωπικά, το γεγονός δημιουργεί μεγάλη θλίψη. Για όσους τον γνώριζαν μέσα από την ανάγνωση γραπτών κειμένων του ή παρακολούθηση εκδηλώσεων, στις οποίες πρωταγωνιστούσε, υπάρχει αναβίωση αναφορών στο πρωτότυπο, θεραπευτικά δημιουργικό και αποτελεσματικό θεωρητικό και κλινικό του έργο. Εγώ, προσωπικά, ανήκω στην πρώτη, αλλά και στη δεύτερη κατηγορία…
Ο Mony Elkaim γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Μαρόκο, στην πόλη Μαrrakesh, σε μια οικογένεια εβραϊκής καταγωγής.
Σπούδασε ιατρική στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών (ULB, Brussels) και ειδικεύτηκε στη νευροψυχιατρική. Στη συνέχεια μετέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες, παίρνοντας υποτροφία για ειδίκευση στην κοινωνική και κοινοτική ψυχιατρική στο Albert Einstein College of Medicine. Εκεί, επίσης, εξειδικεύτηκε στη συστημική οικογενειακή θεραπεία. Έχοντας, τότε, ενταχθεί και στο κίνημα της αντιψυχιατρικής, συντόνιζε το ευρωπαϊκό αντιψυχιατρικό δίκτυο τη δεκαετία του 1970.
Επιστρέφοντας στο Βέλγιο, δημιούργησε, το 1979, μαζί με τους Edith Goldbeter, Alain Marteaux, Genevieve Platteau και Jacques Pluymaekers, το «Institut d’ Etudes de la Famille et des Systemes Umains» (Ινστιτούτο Μελέτης των Οικογενειακών και Ανθρώπινων Συστημάτων). Επίσης, συγκρότησε και λειτούργησε, μαζί με τους συνεργάτες του, το Ιατρείο Οικογένειας στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο των Βρυξελλών (Hopital Erasme). Το 1981, 1983, 1986 και 1989, διοργάνωσε τα πρώτα μείζονα διεθνή συνέδρια οικογενειακής θεραπείας στην Ευρώπη, στα οποία συμμετείχαν Αμερικανοί και Ευρωπαίοι πιονιέροι της οικογενειακής θεραπείας, όπως και εκπρόσωποι της αντιψυχιατρικής. Μετά τον συντονισμό (με τον Maurizio Andolfi) του ευρωπαϊκού δικτύου οικογενειακών θεραπευτών, έγινε ιδρυτής της European Family Therapy Association (Ευρωπαϊκή Ένωση Θεραπείας Οικογένειας), στην οποία προέδρευσε επί πολλά χρόνια. Μετά την υποδιαίρεση της EFTA σε τρία σκέλη, έγινε πρόεδρος των Εκπαιδευτικών Ινστιτούτων της (EFTA-Tic).
Το 1979, επίσης, ίδρυσε το πρώτο γαλλόφωνο περιοδικό οικογενειακής θεραπείας, το “Cahiers critiques de thérapie familiale et de pratique de réseaux” (Τετράδια σχολιασμού της οικογενειακής θεραπείας και της πρακτικής των δικτύων) – το οποίο δημοσίευε άρθρα θεωρίας και πρακτικής της συστημικής οικογενειακής θεωρίας από Αμερικανούς, Ευρωπαίους και, εν γένει, από όλο τον κόσμο.
Ακόμα, δύο φορές τον μήνα, από δύο ημέρες την κάθε φορά, βρισκόταν στο Παρίσι, όπου συντόνιζε ομάδα εποπτείας με Γάλλους θεραπευτές από όλη τη Γαλλία.
Το 1993 έγινε Καθηγητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών. Επίσης, έχει λάβει διάφορες τιμητικές θέσεις-διακρίσεις από διάφορες χώρες όπως ΗΠΑ, Αυστρία, Πολωνία κ.λπ.
Προσωπικά, έχω αξέχαστες εμπειρίες από τη γνωριμία και τη μαθητεία μου με τον Mony Elkaim.
Κατ’ αρχήν, όταν πήγα στις Βρυξέλλες, ζήτησα να συμμετάσχω στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του «Institud d’ Etudes de la Famille et des Systemes Humains» που είχε ιδρύσει ο Mony. Το πρόγραμμα ήταν τριετές, αλλά εγώ θα έμενα στο Βέλγιο μόνο δύο χρόνια. Τι μπορούσε να γίνει; Τελικά, πήρα την απάντηση: Θα παρακολουθούσα την πρώτη χρονιά δύο έτη, το πρώτο και το δεύτερο, και θα τελείωνα με το τρίτο - όπερ και έγινε! Παρακολουθούσα, λοιπόν, το εκπαιδευτικό σεμινάριο και παράλληλα βρισκόμουν πίσω από τον μονόδρομο καθρέφτη (ή και μέσα στην αίθουσα θεραπείας, ως συνθεραπεύτρια) στο Hopital Erasme, όπου λειτουργούσε το ιατρείο οικογένειας που είχε ιδρύσει ο Mony και το λειτουργούσε με τους συνεργάτες του …
Το εντυπωσιακό, εδώ, είναι η έλλειψη γραφειοκρατίας, η ευελιξία και η ανθρωπιά στις αποφάσεις! Και, εν τέλει, πήρα και το «πτυχίο» μου με άριστα, και με την υπογραφή του Mony!
Παράλληλα: Παρίσι, ομάδες εποπτείας με τον Mony Elkaim. Γίνονταν δύο φορές τον μήνα, από δύο ημέρες την κάθε φορά. Ο Mony μού έκανε την τιμή να με προσκαλέσει να τις παρακολουθήσω. Πηγαίναμε, μάλιστα, μαζί, με το τρένο, Βρυξέλλες-Παρίσι και επιστροφή Παρίσι-Βρυξέλλες. Οι ομάδες με τους Γάλλους (συμμετείχαν θεραπευτές από όλη τη Γαλλία) είχαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: Ο Mony είχε επιτρέψει ένα χαλαρό και δημοκρατικό πλαίσιο, όλοι μιλούσαν σε όλους στον ενικό (πλήττοντας τη γαλλική εθιμοτυπία), γίνονταν αστεία και η κινητικότητα των ομάδων ήταν έως και ελευθεριάζουσα. Αλλά όταν ένα μέλος έφερνε ένα θέμα για εποπτεία, σιγά-σιγά άρχιζε μια διεργασία αυτοαναφορικής και συναλλακτικής ανασκαφής (από «συνήχηση σε συνήχηση» όπως έλεγε ο Mony), που οδηγούσε σε άγνωστα πεδία συγκίνησης και κατανόησης.
Στο μεσημεριανό διάλειμμα, ο Mony και μέλη της ομάδας τρώγαμε σε εστιατόριο, πιο συχνά στο Lip, ένα μαγειρείο που φιλοξενούσε τη γαλλική διανόηση, ανάμεσά της (παλιότερα) και τον Jean-Paul Sartre (υπήρχε στον τοίχο καδραρισμένη αφιέρωση με την υπογραφή του)…
Ήταν, πράγματι, εμπλουτιστική (θεωρητικά, πρακτικά, ψυχοθεραπευτικά και διαπολιτισμικά) αυτή η εμπειρία μου από Βρυξέλλες – Παρίσι, με τον Mony και τους συνεργάτες του.
Και, γυρίζοντας στην Ελλάδα, και ιδρύοντας μαζί με τον συνάδελφο Φώτη Κωτσίδα τη Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας του Ψ.Ν.Α., η σχέση με τον Mony Elkaim διατηρήθηκε ζωντανή και δημιουργική.
Παραθέτω, συνοπτικά, την παρουσία του σε εκδηλώσεις που διοργάνωσε η Μονάδα μας:
14/1/1995: «Οικογενειακή Θεραπεία Σήμερα», Mony Elkaim, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων
15/6/1996: «Τα συναισθήματα στη θεραπεία οικογένειας», Mony Elkaim, Πνευματικό κέντρο Δήμου Αθηναίων
30/1/2003: “Συστήματα και Ιδρύματα», Mony Elkaim , Jacques Pluymaekers, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
31/1 και 1/2 2003, Workshop: «Τα συναισθήματα του θεραπευτή και η χρησιμοποίησή τους στις συστημικές παρεμβάσεις», Mony Elkaim, ΕΠΙΨΥ
Και, φυσικά, υπήρχαν οι συναντήσεις σε συνέδρια ή άλλου τύπου εκδηλώσεις, σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, που διοργάνωνε η EFTA με πρωταγωνιστή τον Mony.
Μια από τις πιο εντυπωσιακές, και πραγματικά αξέχαστη, είναι εκείνη που διοργάνωσε ο Mony
στη χώρα καταγωγής του, το Μαρόκο, 30/10 με 3/11/1996: Συζητήσεις για οικογενειακή θεραπεία σε έναν άλλο κόσμο, Ευρωπαίοι με Μαροκινούς και διάφορους άλλους Άραβες και Αφρικανούς, μια διαπολιτισμική συνάντηση που έβαζε σε βιωματικό βάθος την έννοια της παγκοσμιοποίησης. Και, μάλιστα, έγινε και τραπέζι στο πατρικό σπίτι του Mony, ένα εκπληκτικό αραβικό αρχοντικό, τετράγωνο κτίσμα με πελώρια εσωτερική αυλή, κεκλεισμένη από τον έξω κόσμο…
Όμως… Όπως ξέρουμε από τη δουλειά μας, αλλά και από την προσωπική μας ζωή… Όλες οι σχέσεις, και οι πιο θετικές, έχουν και τις αρνητικές τους πλευρές. Και η πείρα μάς έχει διδάξει ότι ο εσωτερικός μας κόσμος, οι προσωπικές μας σχέσεις, «συνηχούν» με το ευρύτερο περιβάλλον, με την κατάσταση στην κοινωνία. Αυτό συνέβη σε μας του Έλληνες οικογενειακούς θεραπευτές, και σε μένα προσωπικά, σε σχέση με την EFTA. Αρχή της οικονομικο-κοινωνικής κρίσης στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο: Δύο συνέδρια της EFTA, στη Γλασκώβη και μετά στο Παρίσι, παρουσίασαν μια άλλη πλευρά της, έως τότε, σεβαστής και αγαπημένης μας εταιρείας: Πλευρές που αναδείκνυαν το μέγεθος έναντι της ποιότητας, το πλάτος έναντι του βάθους. Τον Δεκέμβριο του 2010, στο περιοδικό «ΜΕΤΑΛΟΓΟΣ» δημοσιεύτηκε κείμενό μου με τίτλο «Παρίσι, τίποτα δεν είναι πια όπως πριν…» Εκεί παραθέτω: «Στη Γλασκώβη είχαμε την πρωτόγονη εμπειρία να πληροφορηθούμε από ένα τουριστικό γραφείο ότι οι περιλήψεις των συμμετοχών μας είχαν βαθμολογηθεί, από το άριστα έως το μηδέν, και ότι οι Έλληνες (αυτό θα έπρεπε να είναι αναμενόμενο) είχαν αποδειχθεί οι πλέον σκράπες. Έμειναν οι περισσότεροι μετεξεταστέοι. Έτσι, η Γλασκώβη μετέτρεψε μια επιστημονική κοινότητα σε μαθητική, με ό,τι αυτό συνεπάγεται: αναταραχή, συνδικαλισμό και προάγγελους του Δεκέμβρη… Και όταν, τελικά, βρεθήκαμε στη Γλασκώβη, αντικρύσαμε ένα κλίμα πολύχρωμης κοσμοπολίτικης ανεμελιάς και ραστώνης που παρέπεμπε μάλλον σε σχολικό μπαζάρ, παρά σε βήμα διαλόγου προβληματισμένων ψυχοθεραπευτών…». Αλλά στη συνέχεια, στο Παρίσι, αυτές οι εικόνες έγιναν εντονότερες. Γράφω: «…Υπήρχαν στιγμές που αναρωτιόσουν αν ήσουν στο συνέδριο της τιμημένης επιστημονικής σου εταιρείας ή είχες βρεθεί Σαββατοκύριακο στο The Mall…». Και παρακάτω, σχετικά με τις εκλογές για τους εκπροσώπους της EFTA-TIC που έγιναν στο πλαίσιο του συνεδρίου του Παρισιού: «…Συνέβη η πιο γκροτέσκο ανατροπή στην ιστορία του συνεδρίου του Παρισιού και στην ιστορία όλων των συνεδρίων της EFTA, και στην ιστορία γενικώς. Το ψηφοδέλτιο για το board των Training Institutes ήταν φτιαγμένο ως εξής: στο ίδιο χαρτί, από τη μια μεριά υπήρχαν τα ονόματα των υποψηφίων για να σταυρώσεις τους εκλεκτούς σου, και από την άλλη μεριά συμπλήρωνες το ονοματεπώνυμό σου … και, για να μην υπάρξει και αμφιβολία, έβαζες (ναι, πάνω στο ψηφοδέλτιο) και την υπογραφή σου. Δεν νομίζω ότι αντέχω να κάνω κανένα σχόλιο εδώ…»…
Στο επόμενο τεύχος του «ΜΕΤΑΛΟΓΟΥ» υπήρξε απάντηση σε μένα από τον Mony Elkaim (του είχε αποσταλεί το κείμενό μου). Γράφει ανάμεσα στα άλλα: «…Η Κάτια Χαραλαμπάκη είναι μια συνάδελφος που σέβομαι και αγαπώ, μια εξαιρετική ψυχίατρος και οικογενειακή θεραπεύτρια. Το χιούμορ του άρθρου της μου αρέσει. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια σημεία που θα ήθελα να αποσαφηνίσω…». Και εδώ αναφέρει ότι για το ψηφοδέλτιο ζητούσαν να κοπεί στη μέση και έτσι θα παρέμενε ανώνυμο… Για τον μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων ότι δεν μπορούμε να αποκλείουμε όσους ζητούν να συμμετέχουν… Και αρκετές, ακόμα, εύστοχες απαντήσεις...
Αυτές είναι οι προσωπικές, βιωματικές μου αναμνήσεις από τον Mony…
Αλλά για να ξαναγυρίσω στη θεωρία και την πρακτική της ψυχοθεραπείας και της εποπτείας του:
Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτότυπης σκέψης και θεωρίας του Mony Elkaim ήταν η εφαρμογή της έννοιας του «διπλού δεσμού», του Bateson και συνεργατών, στα ζευγάρια. Ήταν αυτό που ονόμασε «αμοιβαίοι διπλοί δεσμοί ζευγαριών». Για το θέμα αυτό, ακριβώς, εξέδωσε το 1989 ένα βιβλίο, το “Si tu m’ aimes ne m’ aime pas , approche systemic et psychotherapie” (Αν μ’ αγαπάς μη μ’ αγαπάς, συστημική προσέγγιση και ψυχοθεραπεία), το οποίο, μάλιστα, μεταφράστηκε και εκδόθηκε και στα ελληνικά.
Η κεντρική ιδέα αυτής της προσέγγισης είναι ότι συχνά στη θεραπεία βλέπει κανείς ζευγάρια «παγιδευμένα» σε αμοιβαίους διπλούς δεσμούς. Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο καθένας προσάπτει κάποιες κατηγορίες στον άλλον και ζητά αλλαγές. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ένα αντίθετο μήνυμα δίνεται, που αναιρεί το πρώτο («Ζητάω κάτι που, όμως, δεν πιστεύω ότι μπορεί να πάρω»). Με τη συμπεριφορά του, ο κάθε σύντροφος ενισχύει τις βαθιές πεποιθήσεις του άλλου (το δεύτερο μήνυμα). Το ζευγάρι λειτουργεί, έτσι, με δύο διπλούς δεσμούς. Ο κάθε σύντροφος έχει ένα επίπεδο που λέγεται «επίσημο πρόγραμμα» και ένα δεύτερο, αντίθετο, επίπεδο που λέγεται «βαθιές πεποιθήσεις». Ο καθένας προσάπτει κατηγορίες για το επίσημο πρόγραμμα του άλλου, αλλά, ταυτόχρονα, ενισχύει τις βαθιές πεποιθήσεις του («θέλω να μ’ αγαπάς αλλά δρω έτσι ώστε να μη μ’ αγαπάς»). Φυσικά, αυτό έχει να κάνει με την προσωπική, γενεογραματική ιστορία του κάθε συντρόφου. Και, βέβαια, στη θεραπεία νοηματοδοτείται το σύμπτωμα, γίνεται αναπλαισίωση, χρήση της μεταφοράς και καμιά φορά και του παράδοξου, και, εν τέλει, το ζευγάρι καλείται να κατανοήσει τους διπλούς δεσμούς του και, επομένως, να προχωρήσει στην αλλαγή.
Επίσης, ο Mony στη θεραπεία του, αλλά και στα εκπαιδευτικά σεμινάρια, χρησιμοποιούσε πολύ αποτελεσματικά την έννοια της «συνήχησης» (resonance). Η όλη παρουσία του μέσα στο σύστημα (θεραπευτικό ή εκπαιδευτικό) είχε ως κύριο χαρακτηριστικό τη βιωματικότητα, το συναίσθημα, την αλληλεπίδραση.
Είναι πολύ ενδιαφέρον ένα άρθρο του που μεταφράσαμε και τυπώσαμε στα «Τετράδια Ψυχιατρικής», όπου γίνεται μια εξαιρετικά σύνθετη παρουσίαση εποπτείας του σε ψυχιατρική κλινική. Εκεί η ιστορία της ασθενούς, το γενεόγραμμά της, οι σχέσεις μεταξύ των μελών της θεραπευτικής ομάδας, τα χαρακτηριστικά του θεραπευτή που την ανέλαβε και το δικό του γενεόγραμμα, συνθέτουν μια ιστορία πολυσύνθετη αλλά, ταυτόχρονα, βαθιά συγκροτημένη, με συμπεράσματα χρήσιμα για όλους - την ασθενή, τον θεράποντα, τη θεραπευτική ομάδα, το ευρύτερο σύστημα.
Τελειώνοντας, θα πω ότι ο Mony Elkaim θα μείνει στη μνήμη μας ως ένας ιδιαίτερα χαρισματικός θεωρητικός και κλινικός συστημικός θεραπευτής και, εκτός από τις προσωπικές αναμνήσεις μας, «ζούμε μαζί του» κάνοντας θεραπείες οικογένειας και ζευγαριών.