«Περί Πατέρων ο λόγος!!!
Περί Πατέρων, Λόγος Πρώτος!
Βιβλιοπαρουσίαση του ** Γράμμα στον πατέρα , Franz Kafka, ** Mετάφραση-επίμετρο: Βασίλης Τσαλής, ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2019
**Ένα Γράμμα στον πατέρα που δεν έφτασε ποτέ! **
** Νοέμβριος 1919 **
Πενήντα χιλιόμετρα βόρεια της Πράγας, ο Franz Kafka, σε ένα νοικιασμένο δωμάτιο, κάθεται εννέα μέρες και γράφει ένα γράμμα στον πατέρα του, ένα γράμμα που δεν το έδωσε ποτέ…
Ένα γράμμα στο οποίο αναστοχάζεται, με πλήρη διαύγεια, τις διαδρομές αποτυχίας του πατέρα του να του προσφέρει νόημα για τον εαυτό του, για τα πράγματα γύρω του και τον ίδιο! Λέει ο Εd Tronick (The Still Face and the Dynamic Process of Human Meaning Making, ICT Congress, 2021) «… H αδυναμία να δώσει νόημα ο γονιός στο βρέφος για τη σχέση συνιστά μια ψυχική καταστροφή, που οδηγεί σε διανοητική συρρίκνωση, περιορισμένη συνείδηση, αποδιοργάνωση, φόβο, απορρύθμιση, άγχος, αποσύνδεση και μοναξιά» . Aυτές ακριβώς τις επιπτώσεις στη ζωή του περιγράφει αναλυτικά στο βιβλίο αυτό o Kafka, επιλέγοντας έναν ζωηρό, άμεσο αφηγηματικό λόγο.
« E ίμαι αβοήθητος, ανήσυχος και απελπισμένος» … Η πρόταση αυτή μπορεί να συμπυκνώσει την ψυχική κατάσταση του Κafka συνολικά. Μια ψυχική κατάσταση που αποτυπώνεται, επίσης, και στους ήρωες άλλων έργων του Η Δίκη και Ο Πύργος , που αφηγούνται την αγωνιώδη και εγκλωβιστική εμπλοκή του ήρωα στα «νύχια» μιας άτεγκτης και απρόσωπης δύναμης που τον τιμωρεί για κάτι ασαφές, για ένα έγκλημά του που ο ίδιος αγνοεί ή για ένα έγκλημα που υφέρπει ασυνειδήτως.
Αν θεωρήσουμε παραλήπτη τον φυσικά παρόντα πατέρα, το γράμμα αυτό δεν έφτασε ποτέ… Αν όμως θεωρήσουμε παραλήπτη τον πατέρα «που φέρει ο καθένας μέσα του, καθώς φέρει τη φωνή του» , τότε το Γράμμα έφτασε στον προορισμό του: Αποτελεί περισσότερο μια καθαρτική διαδικασία του ίδιου του Kafka, μια απόπειρα να δει βαθιά μέσα του τον τρόπο που «κουβάλησε» τον πατέρα - και ακόμη κουβαλά όταν γράφει το παρόν έργο - τους δρόμους που επέλεξε να αναπτυχθεί, ή όχι, λόγω αυτού του τρόπου, να κάνει «ειρήνη» μέσα του, με τη συστημική έννοια της πρόσληψης, κατανόησης σχέσεων, συσχετισμών και δυναμικών, στον κάθετο ή/και οριζόντιο άξονα των οικογενειακών σχέσεων, καθώς και της ανα-νοηματοδότησης - ενός νοήματος διευρυμένου πλέον - εαυτού και άλλων.
Πόσο κοντά στην παραδοσιακή συστημική τεχνική «γράψε ένα γράμμα…» , στο πρόσωπο κύρους/φροντίδας που δεν «τα έχεις βρει ακόμη μαζί του εντός σου», όπου το ίδιο το γράφειν ενεργοποιεί, κινητοποιεί και φέρνει στην επιφάνεια, με έναν μη γραμμικό τρόπο, βαθιά θαμμένο ψυχικό, υλικό και οδηγεί σε μια «δεξιού εγκεφάλου» αναλογική βαθιά επίγνωση της σημαντικότητας της σχέσης και του ψυχικού τρόπου που έχει εγγραφεί στην συμπεριφορά του υποκειμένου.
Ο Kafka ακολουθεί και αναλύει ανελέητα τον εαυτό του σε κάθε διαδρομή και σε κάθε συναλλαγή, σε κάθε ρόλο του, καθώς και όλων των μελών της οικογένειάς του, στο οικογενειακό σύστημα των σχέσεων, εξετάζοντας ταυτόχρονα και το υπερσύστημα (κουλτούρα, θρησκεία, φύλο, εργασιακό περιβάλλον), σε μια προσπάθεια να δει από απόσταση πια παλιές ιστορίες και παλιά στιγμιότυπα, υπό το φως της γνώσης και της εμπειρίας, της ηλικίας του, του χρόνου που έχει μεσολαβήσει, της αποδοχής της σημαντικότητας του πατέρα στην παιδική του ηλικία, και της αδυναμίας της μητέρας να λειτουργήσει ως μια ασφαλής βάση ενδυνάμωσης και ενθάρρυνσης στην εξερεύνηση του κόσμου, ως ένα σθεναρό αντίβαρο στην συρρικνωτική παρουσία του πατέρα στις ζωές όλων.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί, επίσης, κορωνίδα ανάλυσης βήμα-βήμα της σταδιακής συρρίκνωσης του ανθρώπινου ψυχισμού, ενός μέλους εντός συστήματος οικογενειακών σχέσεων, μπροστά στην υπερτροφική ψυχική λειτουργία ενός άλλου, στην παρούσα περίπτωση στην παρουσία ενός πατέρα «δικαστή, απόλυτου μονάρχη» ή, τελικά, ενός «παραπλανημένου και αδύναμου διάδικου όπως και τα άλλα μέλη». Στη δυσλειτουργική συνήχηση «χάθηκε η σχέση, την ίδια στιγμή που ήθελα να φύγω, την ίδια στιγμή δεν μπορούσα να φύγω» . Και στην επόμενη στροφή αναλύεται ο φαύλος κύκλος της χαμένης αυτοπεποίθησης έναντι της πατρικής φιγούρας, της ενοχής και ντροπής που επισείει αυτό, του φόβου για τους άλλους και της ατέρμονης προσπάθειας _«να σου αποδείξω». _
Με απόλυτη διαύγεια ο Kafka μιλάει για τη λειτουργία της μετουσίωσης: Πώς η συγγραφική του δραστηριότητα αποτέλεσε το «βήμα» «για να πω τον πόνο μου, αυτόν που δεν μπορούσα να πω γερμένος στο στήθος σου» .
Ποια ήταν η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου; Η άρνηση του πατέρα να αποδεχτεί την απόφαση του Kafka να παντρευτεί μια κοπέλα ταπεινής καταγωγής, κόρης ενός τσαγκάρη… Μια απέλπιδα προσπάθεια του Kafka να δει στο χαρτί την ιστορία του, να αποτελέσει η γραφή τη μητρική λειτουργία της ασφαλούς βάσης, που δεν επιτέλεσε ποτέ η μητέρα του, και να ενδυναμωθεί ώστε να ξεφύγει και να πραγματώσει τον εαυτό του, προσπάθεια που δεν ευοδώθηκε ποτέ, τελικά, και «έκλεισε» με τον θάνατό του. Ένας αγώνας σκέψεων και συλλογισμών, που διαχέεται, ρητώς ή εμμέσως, σε όλα τα έργα του. Και την ίδια στιγμή, αυτός ο αγώνας διαποτίζεται από την επίγνωση ότι « it takes two to tango !», ότι όλο αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα της συμπεριφοράς ενός μόνο ανθρώπου - του πατέρα - αλλά της μοναδικής συνάντησης «Εμού» -του παιδιού- και του «Άλλου» που διατρέχει όλη την ανθρώπινη ύπαρξη.
Σε ένα άλλο επίπεδο ανάγνωσης, αυτό του ιστορικού πλαισίου των αρχών του 20ου αιώνα, θα μπορούσε να δει κανείς την αγωνιώδη προσπάθεια της νέας γενιάς να βρει τον εαυτό της σε έναν κόσμο που άλλαζε ταχύτατα, αλλά κυριαρχούνταν ακόμη από τις αξίες και την «υποκρισία» της παλαιότερης αστικής γενιάς,
Περί Πατέρων, Λόγος Δεύτερος!
Ένα Γράμμα στον «πατέρα» Μ ony Elkaim για το νόημα που συνάντησα!
M ια συνάντηση με μικρές ή/και μεγάλες επανορθωτικές επιδράσεις!
** _Nοέμβριος 2020 _ **
Αιφνιδίως για όσους δεν ξέραμε κάτι, ανακοινώθηκε, μέσω διαδικτύου, ο θάνατος του Μony Elkaim, του Μαροκινού-Βέλγου ψυχίατρου και ψυχοθεραπευτή. Mια από τις κορυφαίες προσωπικότητες στην οικογενειακή θεραπεία και από τους κορυφαίους «πατέρες» του αντιψυχιατρικού κινήματος στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1970! Μεγαλωμένος στο -από πολλές απόψεις- πολύχρωμο Marrakech, καλοσπουδασμένος και ιδιαζούσης πληθωρικής προσωπικότητας, οδήγησε τη συστημική θεραπεία με ζευγάρια και οικογένειες σε άλλα μονοπάτια: Στάθηκε στη θεμέλιο λίθο «της σχέσης», σε κάθε επίπεδο, και ανοίγοντας την επιστημονική συζήτηση για τα συναισθήματα του θεραπευτή στη θεραπεία του πελάτη, μας βοήθησε να κατανοήσουμε πώς τα προσωπικά μας συναισθήματα ως θεραπευτών, στο «εδώ και τώρα» μιας θεραπευτικής σχέσης, μπορεί να αποτελέσουν το «κλειδί» για να δημιουργήσουμε γέφυρες με τους θεραπευόμενους, να τους κατανοήσουμε, να συνδεθούμε και να συνδεθούν μαζί μας, με απώτερο στόχο το «best interest» για τους ιδίους. Ως εκ τούτου, μας έμαθε ότι η θεραπευτική διαδικασία μπορεί να απλωθεί από ένα και μοναδικό «κέντρο βάρους» (σύμπτωμα, πρόβλημα, θεωρητική προσέγγιση, ο ασθενής, κ.λπ.) στο σημείο τομής πολλών και διαφορετικών «κέντρων βάρους», στο «εδώ και τώρα» και κάθε φορά.
Σκεφτόμουν εκείνο το βράδυ που έμαθα για τον θάνατό του, την παρουσία του στη ζωή μου, πόσο τυχερή στάθηκα που τον γνώρισα και δούλεψα μαζί του, πόσο τυχερή ήμουν που μου επίτρεψε να γνωρίσω τη σκέψη του, που με βοήθησε να τη μάθω, που με «έπιασε από το χέρι», σταθερά, και με συντρόφεψε στα πρώτα επαγγελματικά μου βήματα και αγωνίες, ακριβώς το αντίθετο από τον καφκικό πατέρα που έσυρε ή/και ενέτεινε τα αδιέξοδα και υπαρξιακά μπερδέματα του Kafka.
Παρασκευή 31 Ιανουαρίου και Σάββατο 2 Φεβρουαρίου 2003, workshop με θέμα «Τα συναισθήματα του θεραπευτή και η χρησιμοποίησή τους στις συστημικές παρεμβάσεις», Mony Elkaim , ΕΠΙΨΥ.
Σάββατο 2 Φεβρουαρίου 2003, «κλειστό» workshop με θέμα την εποπτεία βάσει τον συναισθημάτων του θεραπευτή. O Ε lkaim ζητά έναν εθελοντή από το κοινό των επαγγελματιών και σηκώνω το χέρι μου. Είναι περίπου τρία χρόνια που έχω ξεκινήσει να δουλεύω ψυχοθεραπευτικά. Νιώθω αίολη και αβέβαιη, ακόμα, στην καρέκλα του θεραπευτή.
Είναι μια καθοριστική για την επαγγελματική μου πορεία και τις επαγγελματικές επιλογές ημέρα, χωρίς να το ξέρω ή να το έχω επιδιώξει.
Επιλέγω να του παρουσιάσω ένα καινούργιο περιστατικό (το έχω δει μόνο 3-4 φορές) που με δυσκολεύει πάρα πολύ. Παρουσιάζω την τελευταία συνεδρία:
«…και η πελάτισσά μου άρχισε να μου περιγράφει τον καβγά με τον πατέρα της…
[…Mπήκα στο γραφείο του γεμάτη οργή!!! Ήταν καθισμένος πίσω από το γραφείο του. Τον ρώτησα «γιατί το έκανες αυτό;;;; και άρχισα να πετώ ό,τι βρισκόταν πάνω στο γραφείο…, και να σπάω ό,τι έβρισκα γύρω μου…»…]…
και μού αφηγείται με φωνή βίαια και γεμάτη ένταση μια σκηνή απίστευτης βίας και έντασης με τον πατέρα της, χειρονομώντας και φωνάζοντας… Αδύνατον να την σταματήσω…»
Τελειώνοντας την αφήγησή μου του λέω σχεδόν φωνάζοντας και εγώ «Έκλεισε η πόρτα πίσω της και ένιωθα ότι δεν ήθελα να την ξαναδώ! Ήθελα να φύγει από πελάτισσά μου!». Και σταματώ περιμένοντας την «ετυμηγορία» του, με μια ασυνείδητη προσδοκία να μου πει «ναι, να την αφήσεις!» ή/και να μου βρει μαγικά μια λύση…
Έχω ξεχάσει το κοινό που παρακολουθεί, την αρχική ντροπή μου και τις αρχικές αποφάσεις μου για το πώς θα παρουσιάσω το περιστατικό, πόσα θα πω…. ΄Eχω παρασυρθεί από την ένταση της βίαιης αφήγησης της πελάτισσάς μου, και είναι σαν να ξαναζώ τα γεγονότα. Νιώθω την καρδιά μου να χτυπά δυνατά, το πρόσωπό μου να έχει κοκκινήσει και σχεδόν φωνάζω την επιθυμία μου «να φύγει από πελάτισσά μου» . Και, απλώς, τον κοιτώ σιωπώντας πια. Η γιγάντια φιγούρα του στέκεται δίπλα μου, με παρακολουθεί με ένταση, σοβαρότητα, και ήσυχο χαμόγελο. Με κρατά στο βλέμμα του, χαμογελά και ρωτά ήσυχα και φιλοπερίεργα: « Ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση όταν την πρωτοείδατε ; Η πρώτη σας σκέψη ;». Του απαντώ αυθορμήτως: «Τι ωραία γυναίκα!»
- ** Beautifully!!! Very beautifully !!! Λαμπρά!!!**
Τον ακούω και συνέρχομαι…, επανέρχομαι στο εδώ και τώρα... Συνειδητοποιώ το κοινό, την απάντησή μου, νιώθω την καρδιά μου να χτυπά, σκέφτομαι ότι είπα μάλλον περισσότερα από όσα ήθελα και άντεχα, νιώθω αναστατωμένη… Τον κοιτώ και η ματιά μου διασταυρώνεται με τη σταθερή ματιά του. Και την ίδια στιγμή ηχεί στα αυτιά μου ο τόνος του «Βeautyfully»!!! Αγέρωχος, βροντερός και σταθερός, το χέρι του που κινείται και ανυψώνεται προς τον ουρανό, η κίνηση των ματιών του, το σώμα του που κινείται προς εμένα, η σταθερή ματιά του! Νιώθω το «αυτό μου κάνει!», μόνο που το νιώθω πρώτα να έρχεται από την πλευρά του και μετά - καταλαγιάζοντας σιγά σιγά το αυτόνομο νευρικό μου σύστημα - από τη δική μου πλευρά.
Eκ των υστέρων, ο Ed Tronick (2021) στο Συνέδριο της ISC «Still face and Neuroscience» υπογραμμίζει:
«Ένα σύστημα «μητέρας-βρέφους», ένα σύστημα «δύο» χρησιμοποιεί νευροσωματικές εκφραστικές συμπεριφορές προσώπου και χειρονομίας, για να μεταφέρει το νόημα, για να συναντηθούν, και για να νιώσει το βρέφος ότι το συναίσθημά του αλλάζει…, από την πλευρά του γονιού, του θεραπευτή πρέπει να βρίσκει εφαρμογή το “ When I know you , I know you and experience you ”. Και όταν το συναίσθημα του βρέφους αλλάζει, αυτή είναι η στιγμή δύναμης του βρέφους».
Κοιτώ τον Elkaim, καθώς και με κοιτά, και είναι μια στιγμή επιτυχημένης σύνδεσης: Νιώθω να με νιώθει, να με αισθάνεται, και στην αναστάτωση και ταυτόχρονα στο «beautifully!», και ταυτόχρονα με βοηθάει να ακουμπήσω την αναστάτωσή μου πάνω του, τη ντροπή μου από τη θεωρούμενη έκθεση, την αποκαλυπτική αναστάτωσή μου, όπως τη νιώθω, και νιώθω να νιώθει ότι όλα είναι εντάξει. Γίνεται «ο κόσμος μου όλος για μια στιγμή» και το συναίσθημά μου αλλάζει: Παραμένει το ίδιο, όμως συγκροτημένο εντός μου, και νομιμοποιημένο πια! Είναι το κέντρο βάρους του νοήματος που με βοηθάει, με τη λεκτική και εξωλεκτική του στάση, να μετατοπίσω, και που με οδηγεί σε επέκταση της συνείδησης για τον εαυτό μου, δημιουργεί άλλη σχέση με εαυτόν, με τον ίδιο, και αυξάνει την ανθεκτικότητα και την εμπιστοσύνη μου. Αργότερα σκέφτηκα, με αφορμή αυτήν την εξαιρετική εποπτική συνάντηση, ότι, όλες οι προηγούμενες εμπειρίες εποπτείας που είχα, είχαν αποτύχει, γιατί το νόημα συρρικνωνόταν, περιοριζόταν η συνείδηση του εαυτού μου και ενισχυόταν η δυσπιστία προς «εαυτόν» και «επαγγελματία» και η δυσλειτουργική ευαισθησία (βλέπε _ «το παίρνω προσωπικά»_ ).
Πολλές φορές έχω αναπολήσει την αρχή της εξερεύνησης του κόσμου μου, προσωπικού και επαγγελματικού, και το ταξίδι στο οποίο οδηγήθηκα, ψυχικό και πραγματικό, με όρους εξέλιξης και ψυχικής συγκρότησης που ξεκίνησε εκείνο το Σάββατο. Η συνάντηση του βρέφους με τη «μητέρα/πατέρα» υπήρξε μια επιτυχής συνάντηση που ενεργοποίησε και ενοποίησε σπαράγματα περασμένων άδηλων επιτυχημένων συναντήσεων με τη «μητέρα/πατέρα», που είχαν κολλήσει ατελώς ή έμειναν, αδύναμα όντα, σε γκρίζες περιοχές της παιδικής μου ηλικίας. Την επόμενη μέρα ξεκίνησα την αναζήτηση νέου επόπτη, ξέροντας, ακριβώς πια, τι αναζητούσα σε αυτήν την τόσο προστατευτική για τον επαγγελματικό μας ρόλο λειτουργία.
Διαβάζοντας για τον καφκικό πατέρα, δεν γίνεται να μην αναλογιστώ τον «πατέρα» Elkaim, και τον χώρο που δημιουργούσε γύρω σου για να αναπτυχθείς, να εκφραστείς, να πειραματιστείς, να γελάσεις, να ταξιδέψεις! Τον χώρο που άλλως έχει περιγραφεί ως «good enough mother» λειτουργία, κατά Winnicott, ή/και ως «εμπεριέχουσα λειτουργία» κατά Andre Green ή/και ως «μετασχηματιστική λειτουργίας των στοιχείων-α σε στοιχεία-β» κατά Βion.
Ένας άλλος πατέρας!
Με πολλή ευγνωμοσύνη!
Δώρα Σκαλή