ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ, ΤΗΣ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΕΙΣΜΟ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

Διερεύνηση του ψυχικού τραύματος, της ανθεκτικότητας και της μετατραυματικής ανάπτυξης ύστερα από τον σεισμό της Σάμου

Νίκος Καλδιριμιτζιάν

Εισαγωγή

Θέμα του άρθρου είναι το τραύμα, η ανθεκτικότητα και η μετατραυματική ανάπτυξη σε σχέση με ένα καταστροφικό γεγονός, όπως ο σεισμός. Σκοπός του είναι η ενημέρωση των ενδιαφερομένων για τις συνέπειες που έχει ένας σεισμός σε ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο. Επίσης, η πληροφόρηση για αποτελέσματα που μπορούν να θεωρηθούν ότι έχουν θετικό πρόσημο αλλά εμφανίζονται με αφορμή τη φυσική καταστροφή. Το θέμα κρίνεται επίκαιρο και σημαντικό γιατί η Ελλάδα αποτελεί μια σεισμογενή περιοχή με αρκετούς καταστροφικούς σεισμούς τις τελευταίες δεκαετίες. Υπογραμμίζεται πως ένας μεγάλος αριθμός ατόμων χρειάζεται υποστήριξη για να ανταπεξέλθει από τις συνέπειες των σεισμών, ενώ πολλοί επαγγελματίες διαφόρων κλάδων και εθελοντές συμμετέχουν στο σύστημα παροχής βοήθειας των πληγέντων. Επιπλέον, το οικονομικό επίπεδο, οι πολιτικές αποφάσεις και οι μορφές κοινωνικής στήριξης, πριν ή/και μετά τον σεισμό, συνδέονται είτε άμεσα είτε έμμεσα με το θέμα και τονίζουν την σημαντικότητα του.

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για τη διεξαγωγή συμπερασμάτων είναι η παρουσίαση όχι μόνο ερευνών ή θεωρητικών προσεγγίσεων της διεθνούς βιβλιογραφίας, αλλά και η καταγραφή βιωμάτων  από ανθρώπους που έζησαν τον σεισμό της Σάμου. Σε ορισμένες αφηγήσεις ίσως αναγνωριστούν συναισθήματα φόβου, θυμού, αγωνίας, απελπισίας, ενοχής  και σε ορισμένες χαρακτηριστικά στοιχεία ανθεκτικότητας. Αρχικά παρουσιάζονται κείμενα ενός κατοίκου της Σάμου σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, ενώ ιστορίες άλλων συνοδεύουν το δεύτερο και το τρίτο μέρος της εργασίας. Στόχος της παράθεσης των ιστοριών είναι η καλύτερη κατανόηση των εννοιών που πραγματεύεται το άρθρο. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται επιστημονικές έρευνες που έγιναν ύστερα από σεισμούς, σχετικές με τη διαταραχή μετά από τραυματικό στρες (post-traumatic stress disorder, PTSD), την ανθεκτικότητα (resilience, resiliency) και τη μετατραυματική ανάπτυξη (post traumatic growth, PTG).Τέλος, πραγματοποιείται μια συστημική προσέγγιση του τραύματος και αναπτύσσονται, σε θεωρητικό επίπεδο, οι έννοιες που προαναφέρθηκαν.

Αναρτήσεις ενός κατοίκου της Σάμου σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης

30/10/2020

Α: Παιδιά έχουμε ζημιές, αλλά είμαστε καλά! Συγγνώμη που δεν απαντώ στα μηνύματά σας, οικονομία μπαταρίας.

3/11/2020

Α: Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς...

Δεν πέφτω κι απ’ τα σύννεφα, αλλά αν δεν το πω θα σκάσω...

Είναι οι δικοί σου άνθρωποι που σε στηρίζουν. (Τους έχουμε διαλέξει ή είναι Οικογένεια. Σας αγαπώ!).

Είναι κάποιοι που δεν περίμενες να σου δώσουν ένα χέρι να πιαστείς κι όμως το πρότειναν. Αθόρυβα και χωρίς να φανούν! (Σας ευχαριστώ απ’ την καρδιά μου! Είστε πολύ λίγοι, αλλά υπέροχοι! Είστε εσείς που κάνετε καλύτερο τον κόσμο).

Είναι αυτοί που συμπονούν, αλλά δεν μπορούν και να κάνουν κάτι (Καταλαβαίνω! Να είστε καλά παιδιά, να προσέχετε και να χαίρεστε την κάθε σας στιγμή όσο μπορείτε).

Είναι αυτοί που σου χτυπούν την πλάτη, αλλά οκ... δικό σου πρόβλημα μάγκα... Άντε, το πολύ να πω μια καλή κουβέντα, τι κοστίζει... (Δεν σας αδικώ...)

Είναι αυτοί που απλά αδιαφορούν τελείως. Μακριά από τον **** μας και όλα καλά! Χμμμ αν κάνω μια ανάρτηση στο φέις, μπορεί να πάρω κάμποσα like… (Είναι λιγάκι κρίμα και μάταιο όμως... ε; Για ξανασκεφτείτε το).

Είναι, όμως, στο τέλος κι αυτοί οι *****ψυχοι που καμαρώνουν σαν παγώνια και θέλουν να πουν την ******** τους, αγνοώντας απολύτως, περιφρονώντας και κάποιοι ακόμα και ... ψέγοντας τον πόνο δίπλα τους. (Σας λυπάμαι για να μην πω ότι σας σιχαίνομαι. Είστε «βάρος της γης» και βρωμίζετε τον κόσμο... Ντρέπομαι ακόμα και που αναγκάζομαι να σας αναφέρω, πόσο μάλλον που δεν σας είχα πάρει είδηση, έπρεπε να πάθω για να μάθω).

ΥΣ: Δεν είμαι χαζός! Είστε κι εσείς οι άλλοι που χαίρεστε! Με σας θα τα πούμε, δεν τελείωσε η ζωή!

26/11/2020

Α: Είμαι κοντά στο να πιστέψω πως δεν είναι ένας εφιάλτης όλο αυτό...

Πέρα από ... «πλάκα», είναι απίστευτο πώς «παγώνεις», πώς «κολλάς», πόσο αρνείσαι να δεχτείς τη νέα πραγματικότητα...

Είναι ζόρι να βλέπεις ότι η ζωή συνεχίζεται και χωρίς εσένα κι ας έλεγες ότι το ήξερες! Είναι αλλιώς να το ζεις! Δεν είναι που θυμώνεις με τη μοίρα ή που ζηλεύεις τους «τυχερούς»! Είναι που όταν, ξαφνικά, δεν είσαι απ’ τους «τυχερούς», νιώθεις τη γη να φεύγει κάτω απ’ τα πόδια σου, οι ώρες και οι μέρες να τρέχουν κι εσύ χαμένος να μην ξέρεις πώς να το αντιμετωπίσεις!

Πρέπει να το φιλοσοφήσεις!

Έχουν δίκιο οι φίλοι που το λένε.

Εύκολο να το λες έξω απ’ τον χορό, στη βολή της συνήθειας...

Είναι αλήθεια ζόρικο να ... φιλοσοφείς όταν είσαι στη δίνη του κυκλώνα.

Κι όμως! Έχουν δίκιο... δεν γίνεται αλλιώς!

Ή θα το δεχτείς, ή που θα τρελαθείς, ή που θα πηδήξεις απ’ το πρώτο μπαλκόνι που θα βρεις!

Πρέπει να το παλέψεις. Τουλάχιστον αυτό. Να το παλέψεις. Και το κάνεις, όσο μπορείς. Δεν είναι για σένα μόνο. Το χρωστάς. Εσύ ξέρεις πού το χρωστάς.

Σφίγγεις τα δόντια, ξεπερνάς τα «γιατί», προσπαθείς να σταθείς στα πόδια σου, νιώθεις, όσο ποτέ πριν, όσους είναι στην ίδια μοίρα ή και χειρότερα από σένα...

Νιώθεις μόνος και ξέρεις, τώρα, και τη δική τους μοναξιά... Κι ας έχεις, εσύ, τους αγαπημένους σου κοντά. Κι ας είναι τόσοι που σου στέκονται με έναν καλό λόγο ή και μια απίστευτα όμορφη και γενναιόδωρη προσφορά ψυχής...

Είναι παράξενο... είναι δύσκολο... είναι η πραγματικότητα... Και πρέπει να την ξαναβρείς, να την ξαναδείς. Εσύ! Μόνος!

Για δες... Είτε το πιστεύεις, είτε όχι, αύριο ξημερώνει μια νέα μέρα!

Κάποιοι κάπου θα ψήσουν μπέικον να συνοδέψουν το πρωινό τους και θα μοσχομυρίσει το σπίτι...

Κάποιοι κάπου θα ψάχνουν για δουλειά και κάποιοι άλλοι θα πάνε για shopping... Κάποιοι, τώρα που γράφω, γελάν με δάκρυα και κάποιοι άλλοι δεν έχουν πια δάκρυα για να κλάψουν... Έτσι είναι η ζωή, ε; Έτσι είμαστε οι άνθρωποι! Έτσι είναι να ξανασκέφτεσαι τόσο απλοϊκά που να σε βαριούνται που σε διαβάζουν και να αναρωτιέσαι κι εσύ ο ίδιος γιατί τα γράφεις αυτά τα χαζά και παιδιακίστικα και χιλιοειπωμένα... Δε βαριέσαι...

Την αγάπη μου ήθελα μονάχα να σας στείλω και να ζητήσω συγγνώμη που δεν μπαίνω εδώ πολύ, δεν στέλνω ευχές, δεν σχολιάζω, δεν απαντώ σε τηλέφωνα...

6/12/20

Α: Χρόνια Πολλά στα Νικολάκια. Συγχωρείστε με που δεν έχω κουράγιο για ευχές, όσο κι αν μερικά από εσάς μου είστε ΠΟΛΥ αγαπημένα!

Σίγουρα, δεν είναι ο σεισμός και οι πληγές που μας άφησε, το τέλος του κόσμου, έστω κι αν κάποιοι δυσκολευόμαστε ακόμα να το διαχειριστούμε.

Απ' την άλλη, την ίδια στιγμή, οι πολύ περισσότεροι, όλοι, παλεύουν, παλεύουμε, και μ έναν άλλο εφιάλτη!

Ίσως είναι, λέω, ώρα για πιο ουσιαστικά «δώρα» και «μοιράσματα», για λιγότερες ανέξοδες «χαζο-ευχούλες».

Δεν θέλω να «μαυρίσω» τη διάθεση κανενός, μέρα που είναι.

Μια ευχή μόνο να δώσω θέλω! Να δούμε όλοι μας κατάματα τι συμβαίνει, μπας και κάποια στιγμή ξημερώσει αυτή η νύχτα που περνάμε.

Να δούμε τι στ’ αλήθεια συμβαίνει και να το παλέψουμε. Μαζί!

Και τότε, θα γυρίσουμε, έστω και πληγωμένοι, στις χαρές και στις ευχές και στους χορούς και στις αγκαλιές και στα φιλιά και στα γλέντια!

Δώρο λοιπόν -έστω κι αταίριαστο για δώρο- το παρακάτω που 'κλεψα από τη φίλη Ντίνα και ευχή μου ο Αι Νικόλας να μας ρίξει ένα χαστούκι να ξυπνήσουμε, μπας και αυτό το καράβι που όλοι είμαστε μέσα του δεν το βουλιάξουμε τελικά...

Και του χρόνου (καλύτερα)!

20/2/2021

Δεν ήταν καθόλου εύκολο!

Πάνω από τρεις μήνες...

Είμαστε ακόμα ζωντανοί όμως (που λέει και το τραγουδάκι)

Και επιστρέφουμε με δύναμη και χαμόγελο!

Δευτέρα κοντή γιορτή!

Έρευνες μετά από σεισμούς

Ο σεισμός είναι μια έντονη ανατάραξη της επιφάνειας της γης και κάποιες φορές θεωρείται ως μια απειλητική και απρόβλεπτη φυσική καταστροφή. Τις τελευταίες δεκαετίες μελετώνται οι συνέπειες και τα  αποτελέσματα της καταστροφής, όπως η θνησιμότητα, η νοσηρότητα, η σωματική αναπηρία, το ψυχικό τραύμα και η ψυχοκοινωνική προσαρμογή. Την ίδια περίοδο διαπιστώθηκε ότι ο σεισμός σχετίζεται με αυξημένο επιπολασμό διαφόρων ψυχιατρικών ασθενειών μεταξύ των επιζώντων, όπως η διαταραχή από οξύ στρες, η μείζων κατάθλιψη, η διαταραχή ύπνου, η διαταραχή μετά από τραυματικό στρες κ.λπ. Οι περισσότερες έρευνες τεκμηριώνουν ότι η πιο συχνή ψυχοπαθολογία που εμφανίζεται είναι η «Διαταραχή Μετά από Τραυματικό Στρες» (Farooqui και συν., 2017).

Μια έρευνα πραγματοποιήθηκε στην Ταιβάν, με στόχο τη διερεύνηση του PTSD στην πορεία του χρόνου. Έτσι, 1756 άτομα εξετάστηκαν μετά τον σεισμό δύο φορές (η πρώτη μετά από έξι μήνες, η δεύτερη μετά από τρία χρόνια). Έξι μήνες μετά το σεισμό 418 άτομα εμφάνισαν PTSD και οι υπόλοιποι 1338 δεν εμφάνισαν. Από αυτούς 9,1% (38/418) της ομάδας με PTSD και 3% (40/1338) της ομάδας χωρίς PTSD, εμφάνισαν PTSD στην επανεξέταση μετά από τρία χρόνια. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι το ανεπίλυτο PTSD σχετίζεται με τη νεαρή ηλικία, τον τραυματισμό κατά τη διάρκεια του σεισμού, τις σημαντικές οικονομικές ζημίες, την έκπτωση της μνήμης και της προσοχής. Οι προγνωστικοί παράγοντες για την έναρξη του καθυστερημένου PTSD ήταν η νεαρή ηλικία, η απώλεια ενός μέλους της οικογένειας, η σημαντική οικονομική ζημία, και η έκπτωση της μνήμης ή/και της προσοχής (Su και συν., 2010).

Μια έρευνα αξιολόγησε την επίδραση της περιτραυματικής αποσύνδεσης (peritraumatic dissociation) στα συμπτώματα μετά από τραυματικό στρες σε 101 ενήλικες που αναζήτησαν θεραπεία μετά από έκθεση σε έναν σημαντικό σεισμό (Duncan και συν., 2013). Η περιτραυματική αποσύνδεση είναι  μια εμπειρία  παραμόρφωσης χρόνου, αποπραγματοποίησης, αποπροσωποποίησης, γνωστικής ή αντιληπτικής αποστασιοποίησης κατά τη διάρκεια ενός τραυματικού γεγονότος (Halvosen 2013).  Η υπόθεση των ερευνητών ήταν ότι ορισμένες ψυχολογικές δυσκολίες μπορούσαν να προβλέψουν την ύπαρξη άλλων συμπτωμάτων ασθενειών και διαταραχών. Επιβεβαιώθηκε η υπόθεση ότι η περιτραυματική αποσύνδεση αποτελεί προβλεπτικό παράγοντα για την εμφάνιση συμπτωμάτων διαταραχής μετά από τραυματικό στρες και άγχος. Επίσης, τα συμπτώματα μετά από τραυματικό στρες προέβλεπαν άγχος και κατάθλιψη (Duncan και συν., 2013).

Απόσπασμα από επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου

Ορισμένες έρευνες μετά από φυσικές καταστροφές έχουν επικεντρωθεί στην εμφάνιση διαταραχής μετά από τραυματικό στρες (Post-Traumatic Stress Disorder, PTSD) και στο περιπεπλεγμένο πένθος (Complicated Grief, CG) (Eisma et al. 2019). Μία έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 803 επιζώντες της πόλης Sichuan της Νοτιοδυτικής Κίνας, οι οποίοι πενθούσαν ένα τουλάχιστον αγαπημένο πρόσωπο τους μετά από σεισμό. Εξετάστηκαν τα συμπτώματα περιπεπλεγμένου πένθους σε σχέση με τα συμπτώματα PTSD. H ανάλυση των αποτελεσμάτων δημιούργησε πέντε ομάδες ανάλογα με την εμφάνιση συμπτωμάτων διαταραχής μετά από τραυματικό στρες (PTSD) και περιπεπλεγμένου πένθους (CG). Στην πρώτη ομάδα ανήκαν 208 άτομα με χαμηλό PTSD και υψηλό CG, στη δεύτερη ομάδα ανήκαν 205 άτομα με υψηλό  PTSD και υψηλό CG, στη τρίτη ομάδα 145 άτομα με χαμηλό PTSD και μέτριο CG, στη τέταρτη ομάδα 136 άτομα με μέτριο PTSD και μέτριο CG,  στη Πέμπτη ομάδα 108 άτομα με χαμηλό PTSD και χαμηλό CG. Προγνωστικοί παράγοντες για την εμφάνιση περιπεπλεγμένου πένθους ήταν το θηλυκό φύλο, η απώλεια παιδιού ή συζύγου, η ύπαρξη τραυματισμού και η ύπαρξη αγνοούμενου μέλους της οικογένειας (Eismaetal. 2019).

Η Sippel και συν., (2015) αναφέρουν μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο δείγμα του πληθυσμού στο Μεξικό μετά από φυσική καταστροφή και διερεύνησαν τη σχέση των συμπτωμάτων PTSD και κοινωνικής υποστήριξης. H Κοινωνική Υποστήριξη αναφέρεται σε ψυχολογικές και υλικές παροχές φροντίδας από κοινωνικά δίκτυα. Στόχος της κοινωνικής υποστήριξης είναι να αναπτυχθεί η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει το στρες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας βρέθηκε ότι η μεγαλύτερη κοινωνική υποστήριξη, έξι με δώδεκα μήνες μετά την καταστροφή, συνδέεται με λιγότερα συμπτώματα PTSD. Επίσης, έντονα συμπτώματα PTSD προέβλεπαν λιγότερη κοινωνική υποστήριξη από δεκαοκτώ ως είκοσι τέσσερις μήνες μετά την καταστροφή.(Sippel και συν., 2015).

Σε έρευνα που αφορούσε στην οικογενειακή λειτουργία, συμμετείχαν 264 πενθούντες, δεκαοκτώ μήνες μετά τον σεισμό του 2008 στην περιοχή Wenchuan του Θιβέτ στην Κίνα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι 37,1% των ατόμων ανέφεραν μέτρια οικογενειακή δυσλειτουργία και 12,9% σοβαρή δυσλειτουργία. Η μικρότερη οικονομική ζημιά κατά τη διάρκεια του σεισμού ήταν ένας σημαντικός προβλεπτικός παράγοντας για θετική οικογενειακή λειτουργία. Επίσης, το καλό επίπεδο υγείας μετά τον σεισμό σχετίζεται με τη θετική οικογενειακή λειτουργία, τη συνοχή και την προσαρμοστικότητα. Τα αποτελέσματα της οικογενειακής συνοχής  και της προσαρμοστικότητας ήταν σημαντικά υψηλότερα στους πενθούντες που ζούσαν με εκτεταμένες και πυρηνικές οικογένειες, σε σχέση μ’ αυτούς που ανήκαν σε μονογονεϊκές οικογένειες. Η ικανότητα γέννησης ενός μωρού,  για τους  γονείς που πενθούσαν την απώλεια παιδιού, ήταν σημαντικός προβλεπτικός παράγοντας για θετική οικογενειακή συνοχή και λειτουργία. Η  οικογενειακή δυσλειτουργία, η έλλειψη συνοχής και η χαμηλή προσαρμοστικότητα σχετίζεται σημαντικά με τη μεγαλύτερη μοναξιά (Cao και συν., 2013).

Μια έρευνα μελέτησε το τραύμα και την ανθεκτικότητα σε γυναίκες που επέζησαν από τον σεισμό 7 ρίχτερ που έγινε στην Αϊτή το 2010, και στη συνέχεια αυτές εγκαταστάθηκαν στη Βοστόνη των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα ευρήματα της έρευνας αποκάλυψαν πως τα ανεπίλυτα νομικά θέματα, η οικονομική πίεση, η οικογενειακή διάσταση, απειλούσαν την επιτυχία προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα. Επίσης, παράγοντες όπως η υποστήριξη από φίλους, την οικογένεια και από κοινωνικούς οργανισμούς συνέβαλλαν στην ανθεκτικότητα (Castagna Lacet, 2012).

Έρευνα που έγινε στην Κίνα μελέτησε τη σχέση μεταξύ ανθεκτικότητας, δημογραφικών χαρακτηριστικών και κοινωνικής υποστήριξης σε ενήλικες επιζώντες, πέντε χρόνια μετά τον σεισμό που έγινε στη πόλη Sichuan, με ιδιαίτερη εστίαση στις διαφορές των φύλων για την πρόβλεψη της ανθεκτικότητας. Το ετήσιο οικογενειακό εισόδημα ήταν ο σημαντικότερος προγνωστικός παράγοντας ανθεκτικότητας και για τους άντρες και για τις γυναίκες. Ένα αποτέλεσμα που προκάλεσε έκπληξη ήταν ότι οι άντρες οι οποίοι έπασχαν από χρόνια νόσο είχαν υψηλότερα επίπεδα ανθεκτικότητας από αυτούς που δεν έπασχαν. Η ερμηνεία των ερευνητών είναι ότι ίσως οι άντρες επιζώντες με χρόνια νόσο ένιωθαν τυχεροί που κατάφεραν να επιβιώσουν από τον καταστροφικό σεισμό. Επίσης, ίσως αυτοί να είχαν σταδιακά προσαρμοστεί στην ασθένειά τους πριν ή μετά τον σεισμό και με την κατάλληλη κοινωνική υποστήριξη έγιναν πιο δυνατοί για να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις προκλήσεις και τις αντιξοότητες (Ni και συν., 2015).

Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ιαπωνία μετά από σεισμό (που επέφερε τσουνάμι και διαρροή ραδιενέργειας από την καταστροφή ενός πυρηνικού εργοστασίου) διερεύνησε τα συμπτώματα PTSD, της κατάθλιψης και της σωματικής υγείας για να ελέγξει τον προγνωστικό ρόλο της ανθεκτικότητας στην ψυχική και σωματική υγεία, αλλά και για να προβλέψει τους κοινωνικοδημογραφικούς παράγοντες της ανθεκτικότητας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι άτομα με υψηλή ανθεκτικότητα παρουσίασαν λιγότερα συμπτώματα PTSD και κατάθλιψης, καλύτερη σωματική υγεία, λιγότερους περιορισμούς στους ρόλους τους λόγω σωματικών ή συναισθηματικών προβλημάτων, λιγότερους σωματικούς πόνους, καλύτερη αντιλαμβανόμενη αίσθηση σωματικής και ψυχικής υγείας, μεγαλύτερη ζωτικότητα και καλύτερη κοινωνική λειτουργικότητα. Επίσης, οι ερευνητές έλεγξαν τις διαφορές μεταξύ των ομάδων υψηλής και χαμηλής ανθεκτικότητας σε σχέση με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, την κατάθλιψη, το PTSD και της αντιλαμβανόμενης γενικής υγείας. Τα μέλη της ομάδας υψηλής ανθεκτικότητας έτειναν να είναι έγγαμοι (ή να έχουν σύντροφο), εργαζόμενοι, με καλή διατροφή και συνήθειες σωματικής άσκησης. Η ίδια ομάδα εμφάνισε λιγότερα συμπτώματα κατάθλιψης και PTSD σε σχέση με την ομάδα χαμηλής ανθεκτικότητας. Στη συνέχεια, η επαγγελματική κατάσταση, η διατροφή, η άσκηση, η χρήση αλκοόλ διερευνήθηκαν ως κοινωνιοδημογραφικοί παράγοντες πρόβλεψης της ανθεκτικότητας. Έτσι άτομα που εργάζονταν, είχαν καλές διατροφικές συνήθειες, ασκούνταν και έπιναν αλκοόλ (περισσότερο από δύο φορές την εβδομάδα) είχαν την τάση να δείχνουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα.  Το τελευταίο εύρημα σχετικά με την κατανάλωση αλκοόλ και την αξιολόγηση του ως προγνωστικού παράγοντα ανθεκτικότητας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην Ιαπωνία η χρήση αλκοόλ αντιμετωπίζεται με ανοχή και η  κατανάλωση αλκοόλ προσφέρει μια σημαντική κοινωνική λειτουργία στη διατήρηση σχέσεων αντίθετα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες ή τις ΗΠΑ. Ίσως, όμως,  χρειάζεται μεγαλύτερη επιστημονική διερεύνηση για τη διεξαγωγή συμπερασμάτων (Kukihara και συν., 2014).

Έρευνα σε φοιτητές Ιατρικής Σχολής, επτά μήνες μετά τον σεισμό στην περιφέρεια του Canterbury της Νέας Ζηλανδίας, εστίασε στους προβλεπτικούς παράγοντες της ψυχολογικής ανθεκτικότητας. Η εξωστρέφεια ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, το χαμηλό επίπεδο distress, το υψηλό επίπεδο αυτοαναφερόμενης ανθεκτικότητας πριν τον σεισμό, η έλλειψη έκθεσης σε πιο σοβαρά γεγονότα του σεισμού, και το χαμηλό επίπεδο νευρωτισμού πριν τον σεισμό, ήταν προβλεπτικοί παράγοντες του υψηλού επιπέδου ανθεκτικότητας (Carter και συν., 2016).

Μια έρευνα που έγινε στην Κίνα, με αφορμή τον σεισμό στην πόλη Wenchuan, μελέτησε τη Μετατραυματική Ανάπτυξη (PTG) μετά την έκθεση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν πως η έκθεση στα μέσα είχε διαφορετικά αποτελέσματα, ανάλογα με τα ατομικά χαρακτηριστικά των επιζώντων. Συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκε ότι τα άτομα με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση ή χαμηλά αποτελέσματα σε ερωτηματολόγιο σχετικό με το  PTSD,  είχαν υψηλότερη ψυχολογική ανάπτυξη αν θα είχαν  μεγαλύτερη έκθεση σε δελτία ειδήσεων. Δεν ισχύει το ίδιο για άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση και υψηλά αποτελέσματα στο ερωτηματολόγιο PTSD (Ma και συν., 2019).

Το PTSD και το  PTG συχνά συνυπάρχουν σε επιζώντες τραυματικών γεγονότων. Μια έρευνα εξέτασε την συνύπαρξη PTSD και  PTG σε έφηβους επιζώντες του σεισμού, που έγινε στη πόλη Wenchuan στην Κίνα το 2008. Το μεγαλύτερο ποσοστό των εφήβων (50,1%) ανήκε στην ομάδα που συνυπήρχε το PTSD και το PTG, ενώ τα μέλη αυτής της ομάδας ήταν πιο πιθανό να βρίσκονται στα τελευταία χρόνια της εφηβείας, να έχουν βιώσει έμμεσα σοβαρή έκθεση και ανέφεραν μετατραυματικούς φόβους (Zhou και συν., 2018).

Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Κορέα μετά τον σεισμό 7.0 Ρίχτερ στην πόλη Pohang το 2017, μελέτησε τον διαμεσολαβητικό ρόλο του PTSD στη σχέση μεταξύ του επιπέδου έκθεσης στον σεισμό και της μετά τραυματικής ανάπτυξης. Το PTSD εμφανίστηκε σε υψηλό ποσοστό σε άτομα που ήταν έγγαμα, που δεν είχαν θρησκευτικές πεποιθήσεις, είχαν χαμηλό εισόδημα και αντιμετώπισαν υψηλότερη έκθεση στον σεισμό. Η μετά τραυματική ανάπτυξη εμφανίστηκε σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, έγγαμα και θρησκευόμενα. Το PTSD και το PTG είχαν μια θετική συσχέτιση, με το PTSD να μεσολαβεί πλήρως στη σχέση μεταξύ επιπέδου έκθεσης στο σεισμό και PTG (Seo και συν., 2019).

Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ιταλία εξέτασε τη σχέση μεταξύ συμπτωμάτων άγχους και κατάθλιψης με την μετατραυματική ανάπτυξη σε νεαρούς επιζώντες του σεισμού, που έγινε στην πόλη Λ’ Ακίλα το 2009. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η μετατραυματική ανάπτυξη προβλέφθηκε από τα μέτρια επίπεδα κατάθλιψης (Bianchini και συν., 2017).

Συζήτηση

Ο Figley και συν. (2009) αναφέρουν ότι «το τραύμα από τη φύση του είναι διαπροσωπικό, γι’ αυτό αποτελεί μια συστημική οντότητα» και ορίζουν το τραύμα ως «μια αιφνίδια εμπειρία  που δυνητικά μπορεί να επιφέρει μέχρι θάνατο και αφήνει διαρκείς και ενοχλητικές αναμνήσεις».  Είτε η βίωση, είτε η αναβίωση επηρεάζουν άλλους και επηρεάζονται από άλλους. Πιο συχνά οι «άλλοι» είναι οι στενοί φίλοι ή η οικογένεια. Η τραυματική εμπειρία  δημιουργεί αναμνήσεις και συχνά αυτές συγκατασκευάζονται, μέσω της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης, με τους άλλους, μέσω της αναζήτησης υποστήριξης, ή/και μέσω της διαδικασίας νοηματοδότησης. (Figley και συν. 2009)

Εξίσου σημαντική είναι η αντιμετώπιση του δευτερογενούς τραύματος στο υποστηρικτικό σύστημα του ατόμου που πάσχει από τραύμα. Το δευτερογενές τραύμα προκαλείται είτε από καταστάσεις που σχετίζονται με το πρωταρχικό τραυματικό γεγονός (π.χ. ανακοίνωση θανάτου) είτε μέσω της διαδικασίας της συγκατασκευής. Η γραμμική προσέγγιση δεν αντιμετωπίζει τις αντιδράσεις του δευτερογενούς τραύματος. Γι’ αυτό μερικές φορές, ο άνθρωπος που πάσχει από τραύμα έχει καλά αποτελέσματα από τη γραμμική θεραπεία αλλά περιτριγυρίζεται από υποστηρικτές που είναι δευτερογενώς «τραυματισμένοι». (Figley και συν. 2009)

Εκτός από τα μέλη της οικογένειας και τους φίλους, άλλοι άνθρωποι οι οποίοι έμμεσα εκτίθενται σε  τραυματικά γεγονότα, μπορεί να είναι οι γείτονες, οι συνάδελφοι και το προσωπικό έκτακτης ανάγκης. Σημειώνεται ότι το προσωπικό έκτακτης ανάγκης, ορισμένες φορές εκτίθεται όχι μόνο έμμεσα αλλά και άμεσα στην καταστροφή.  Μερικοί από τους επαγγελματίες που περιλαμβάνονται στο προσωπικό των επιχειρήσεων έκτακτης ανάγκης είναι γιατροί και νοσηλευτές, λοιπό παραϊατρικό προσωπικό, ειδικοί υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αστυνομικοί, πυροσβέστες, διασώστες, διαχειριστές έκτακτης ανάγκης, εργαζόμενοι στα μέσα μαζικής επικοινωνίας κλπ. Ο σημαντικότερος προγνωστικός παράγοντας για την εμφάνιση PTSD, κατάθλιψης κ.λπ. στο προσωπικό έκτακτης ανάγκης είναι η έκθεση σε στρεσογόνα και αγχωτικά καθήκοντα. Επίσης, η έλλειψη πρότερης επαγγελματικής εμπειρίας και κατάρτισης σχετίζεται με την εμφάνιση PTSD, συμπτωμάτων άγχους κ.λπ. Αντίθετα, προγνωστικός παράγοντας για την ανάκαμψη και για τη μετατραυματική ανάπτυξη είναι η κοινωνική υποστήριξη. Επίσης, προστατευτικό παράγοντα μπορεί να αποτελέσει η προηγούμενη επαγγελματική εμπειρία εργασίας με επιζώντες. Η κατάρτιση ήταν ένας προγνωστικός παράγοντας εμφάνισης μετατραυματικής ανάπτυξης και σε εθελοντές που πρόσφεραν βοήθεια σε καταστροφικούς σεισμούς (Καραμάνου, 2016).

Σύμφωνα με το Γραμμικό Μοντέλο ένα τραυματικό γεγονός θεωρείται η αιτία που επιφέρει ένα καταστροφικό αποτέλεσμα. Αυτή η προσέγγιση εστιάζει στην καταστροφική διάσταση των άμεσων συνεπειών, όπως, για παράδειγμα, τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ που αφορούν  θύματα μετά από ακραία φυσικά φαινόμενα (Conors, 2016). Η συστημική προσέγγιση δεν βλέπει το άτομο ως θύμα, αλλά ως τον κύριο υπεύθυνο για τη διαμόρφωση της πραγματικότητάς του και για τη δημιουργία ενός επιθυμητού μέλλοντος (Jakovjevic και συν, 2012).  Η Σκαλή (2019) αναφέρει την άποψη του Μ. White «κανείς δεν είναι απλώς ένας παθητικός δέκτης του τραύματος». Το τραύμα μαρτυρά την ιστορία του ατόμου και το σημάδι μιας παλιάς πληγής αποκτά την αξία ενός στοιχείου που καθορίζει και αποκαλύπτει την ταυτότητά του (Πομίνι, 2011). Πραγματικά, αν εστιάσουμε σε βάθος χρόνου, ίσως σε πολλές περιπτώσεις ένα τραυματικό γεγονός μπορεί να αναδείξει την ανθεκτικότητα του ατόμου και να οδηγήσει σε μετατραυματική ανάπτυξη. Σημειώνεται ότι το πλαίσιο μπορεί να βοηθήσει ή να εμποδίσει σ’ αυτό.

Η ανθεκτικότητα θεωρείται ως η ικανότητα κάποιου να προχωρά στη ζωή μετά από δυσκολίες και αντιξοότητες, ή να συνεχίσει να έχει μια ζωή με στόχους ακόμη και μετά τις αντιξοότητες (Tedeschi και συν., 2004).

Σύμφωνα με την Patterson (2002) o όρος “resiliency” αναφέρεται στην ικανότητα κάποιου να ξεπερνά εμπόδια ως χαρακτηριστικό, ενώ ο όρος “resilience” αναφέρεται στη διαδικασία διαχείρισης προκλητικών καταστάσεων.

Πολλοί ψυχολογικοί και βιολογικοί παράγοντες σχετίζονται με την ανθεκτικότητα του ατόμου. Οι ψυχολογικοί παράγοντες περιλαμβάνουν την αισιοδοξία, τον υγιεινό τρόπο ζωής, την ευελιξία, την προσαρμοστικότητα, τον ενεργητικό τρόπο αντιμετώπισης των προκλήσεων, την ισχυρή θέληση, το κουράγιο, το ήθος, τον αλτρουισμό, την αφοσίωση σ’ έναν σκοπό.  Όσον αφορά τους βιολογικούς παράγοντες, συστήματα όπως το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και το σύστημα υποθαλάμου, υπόφυσης, επινεφριδίων σχετίζονται άμεσα με την ανθεκτικότητα στο στρες. Η ανάπτυξη αυτών των συστημάτων εξαρτάται από κοινωνικά συστήματα, και ιδιαίτερα από τα πρόσωπα σύνδεσης.  Ως εκ τούτου, τα ανθεκτικά πρότυπα και ένα ιστορικό που οι άνθρωποι είχαν φροντιστές που τους πρόσφεραν αγάπη, μπορούν να προβλέψουν ατομική ανθεκτικότητα. Η υποστήριξη που λαμβάνει το άτομο από την οικογένεια, τους φίλους, τους συναδέλφους, την κοινότητα και από άλλες οργανώσεις, έχει μια μεγάλη επίδραση στην ψυχική υγεία, στη σωματική υγεία και στην ικανότητα του ατόμου να  αντιμετωπίζει τις προκλήσεις. Κατά συνέπεια, είναι σημαντικό να εστιάσουμε στα κοινωνικά δίκτυα για να κατανοήσουμε και να προάγουμε την ανθεκτικότητα στο στρες και το τραύμα. Η ανθεκτικότητα σε ατομικό επίπεδο εξαρτάται από τη λειτουργία πολλών συστημάτων που αλληλεπιδρούν (Sippel και συν., 2015).

Η ανθεκτικότητα, εκτός από το ατομικό επίπεδο, μπορεί να αναγνωριστεί και σε οικογενειακό ή σε κοινοτικό επίπεδο. Η κοινοτική ανθεκτικότητα θεωρείται έννοια κλειδί γιατί υπογραμμίζει την αλληλεξάρτηση του ατόμου, της οικογένειας και των κοινοτικών συστημάτων. Επίσης η κοινοτική ανθεκτικότητα τονίζει τις συνέπειες της απειλής ενός συστήματος στα υπόλοιπα. (Sippel και συν., 2015).

Δείκτες κοινοτικής ανθεκτικότητας θεωρούνται η προσιτή στέγη, η εισοδηματική ισότητα, η οικιακή πρόσβαση στο διαδίκτυο, το μορφωτικό επίπεδο, η εκλεγμένη ηγεσία, οι δείκτες υγείας, η πρόσβαση στο σύστημα περίθαλψης, κ.λπ. Επίσης, υπάρχει η άποψη ότι οι υγιείς κοινότητες προσεγγίζουν με περηφάνεια την ιστορία τους, και τα μέλη τους συμμετέχουν σε  γιορτές και δράσεις της κοινότητας. Με αυτόν τον τρόπο τα άτομα και οι οικογένειες μπορούν να νιώσουν πιο κοντά στις κοινότητες που ανήκουν (Sippel και συν., 2015).

H Walsh (2013) σημείωσε ότι η οικογενειακή ανθεκτικότητα είναι «η ικανότητα των οικογενειών να αντέχουν και να επιστρέφουν, με περισσότερες δυνάμεις και πόρους, μετά από διασπαστικές προκλήσεις» **. ** Η ανθεκτικότητα τρέφεται σ’ ένα πλαίσιο ισχυρών και υποστηρικτικών δεσμών. Η εφαρμογή της ανθεκτικότητας στις οικογένειες υποδεικνύει ότι οι σημαντικοί προστατευτικοί παράγοντες για δυνατά παιδιά είναι οι δυνατές οικογένειες. Μια κρίση μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την εκτίμηση αξιών, για την αξιολόγηση προτεραιοτήτων, για μεγαλύτερη δέσμευση σε ουσιαστικές σχέσεις ή για μετατραυματική  ανάπτυξη. Για να προσαρμοστεί στην κρίση το οικογενειακό μοντέλο λειτουργίας χρειάζεται να αλλάξει. Οι οικογενειακοί κανόνες, οι συνήθειες, οι παραδόσεις, η επικοινωνία ή άλλα πρότυπα, ίσως δεν είναι πλέον επαρκή και ίσως  απαιτείται οικογενειακός μετασχηματισμός (Figley και συν., 2017).

Η ανθεκτικότητα της οικογένειας στο τραύμα είναι η συστημική ικανότητα να μετριάζονται γρήγορα οι ανεπιθύμητες επιδράσεις του τραύματος και να αναπτύσσονται τα θετικά αποτελέσματα. Η ανθεκτικότητα της οικογένειας εξαρτάται, ακόμα, από τους πόρους και τους μηχανισμούς που διαθέτει. Η οικογενειακή προσαρμογή στο τραύμα μπορεί είτε να βοηθήσει είτε να εμποδίσει την οικογενειακή λειτουργία, αλλά τις περισσότερες φορές συμβαίνουν και τα δύο. Ένα ισορροπημένο πλαίσιο αντιμετωπίζει το τραύμα και ανακαλύπτει δρόμους που οδηγούν στην ανάπτυξη (Figley και συν., 2017).

Η ανθεκτικότητα κάποιες φορές θεωρείται συνώνυμο της μετατραυματικής ανάπτυξης όμως αποτελεί διαφορετική έννοια. Όταν κάποιος παρουσιάζει ποιοτική βελτίωση και αυτό είναι αποτέλεσμα της «πάλης» με το τραύμα, αποτελεί παράδειγμα μετά τραυματικής ανάπτυξης.

Η μετά τραυματική ανάπτυξη είναι μια έννοια η οποία εξηγεί τη μεταμόρφωση που ακολουθεί το τραύμα. (Lorna Collier, 2016).

Μετατραυματική ανάπτυξη είναι η εμπειρία μιας θετικής αλλαγής, η οποία εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της προσπάθειας αντιμετώπισης πολύ σοβαρών κρίσεων. Η ανάπτυξη, όμως, δεν εμφανίζεται ως αποτέλεσμα του τραύματος. Η μετατραυματική ανάπτυξη έρχεται με την προσπάθεια του ατόμου να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα. Συχνά χρησιμοποιείται η μεταφορά του σεισμού για να περιγραφεί αυτή η διαδικασία. Ένα γεγονός που προκαλεί ψυχολογικό σεισμό σ’ ένα άτομο μπορεί να αναταράξει, να απειλήσει, να μειώσει ή και να καταστρέψει δομές που βοηθούσαν στην κατανόηση, στη λήψη αποφάσεων και στην απόδοση νοήματος. Η διαδικασία που οδηγεί στην αναδόμηση του ατόμου θυμίζει την επισκευή και ανακατασκευή των κτηρίων μιας περιοχής που επλήγη από σεισμό. Οι νέες δομές σχεδιάζονται για να είναι πιο ανθεκτικές κι αυτά τα αποτελέσματα μπορούν να θεωρηθούν ως ανάπτυξη (Tedeschi και συν., 2004).

Όταν κάποιος είναι ανθεκτικός την ώρα που λαμβάνει χώρα το τραύμα, ίσως δεν θα βιώσει μετατραυματική ανάπτυξη γιατί δεν χρειάζεται να αλλάξει σύστημα πεποιθήσεων του. Αντίθετα, αυτοί οι οποίοι είχαν λιγότερη ανθεκτικότητα ίσως προχωρήσουν σε μετατραυματική ανάπτυξη, γιατί θα πρέπει να δώσουν νόημα σ αυτό που τους συνέβη. (Collier, 2016).

Επίλογος

Ένα καταστροφικό γεγονός, όπως ο σεισμός, είναι πιθανό να προκαλέσει τραύμα. Το τραύμα συχνά μπορεί να έχει τη μορφή της διαταραχής μετά από τραυματικό στρες. Η ανάληψη ατομικής ευθύνης, σε συνδυασμό με παρεμβάσεις στο οικογενειακό πλαίσιο και στο κοινωνικό περιβάλλον, μπορούν να επιφέρουν αποκατάσταση.

Ο σεισμός στη Σάμο ήταν ένα γεγονός που αναστάτωσε την τοπική κοινωνία. Η σεισμική δραστηριότητα φαίνεται ότι προκάλεσε συμπτώματα τραυματικού στρες σ’ αυτούς που είχαν άμεση έκθεση στα καταστροφικά γεγονότα και ίσως επιδείνωσε την ψυχική υγεία ανθρώπων που έπασχαν από ψυχικές ασθένειες πριν τον σεισμό. Για τους περισσότερους που δεν ένιωσαν να απειλείται άμεσα η ζωή τους, αποτελεί μια ανάμνηση. Αν δεν συνέβαινε το τραγικό γεγονός της απώλειας των δύο εφήβων, θα μπορούσαμε εύκολα να πούμε πως η Σάμος άντεξε. Αυτή η ανθεκτικότητα θα μπορούσε να μελετηθεί αναλυτικά και να διευκρινιστούν οι παράγοντες που συνέβαλαν στο φαινόμενο.

Έχει μεγάλη αξία να αποσαφηνιστεί τι επιτείνει την ευαλωτότητα και τι χρειάζεται ένα τραυματισμένο άτομο (ή μια οικογένεια ή και μια κοινότητα) για να περάσει από την κατάσταση ευαλωτότητας στην ανθεκτικότητα. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ένας μεγάλος αριθμός δημογραφικών, ψυχοκοινωνικών και βιολογικών παραγόντων, σχετίζονται με  την αντιμετώπιση του τραύματος, την ανάδυση ανθεκτικότητας και την εμφάνιση μετατραυματικής ανάπτυξης. Η προσαρμογή του ατόμου, της οικογένειας ή της κοινότητας σε μια νέα λειτουργική πραγματικότητα μετά τον σεισμό, είναι εφικτή με τη συνεργασία και την αλληλεπίδραση συστημάτων που σχετίζονται με αυτούς τους παράγοντες. Έρευνες, μετά από μια φυσική καταστροφή, μπορούν να διαφωτίσουν αυτή την αλληλεπίδραση αλλά και τις ανάγκες σε ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο για την καλύτερη οργάνωση των παρεμβάσεων. Επίσης, μπορεί να μελετηθεί η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων σε σχέση με τον χρόνο εφαρμογής τους.

Βιβλιογραφία

• Πομίνι Βαλέρια. (2011). «Διαγενεακή μετάδοση του τραύματος: Ψυχοδυναμικές έννοιες σε συστημικό πλαίσιο». Μεταλόγος 19. (48-62)
• Σκαλή Θεοδώρα. (2019) «Ταυτότητα και απώλεια σε έφηβους μετανάστες. Σύγκρουση, επανασύνδεση, ανακατάταξη και συμφιλίωση» στο «Ανάλεκτα ψυχοθεραπείας και πολιτικής». Επιμέλεια Κάτια Χαραλαμπάκη. Αθήνα. Εκδόσεις Κοροντζή.

Webografy

• Bianchini V., Giusti L., Salza A., Cofini V., Cifone M.G., Casacchia M, , Fabiani L., Roncone R..   (2017). “Moderate Depression Promotes Posttraumatic Growth (Ptg): A Young Population Survey 2 Years after the 2009 L’Aquila Earthquake”. Moderate Depression Promotes Posttraumatic Growth (Ptg): A Young Population Survey 2 Years after the 2009 L'Aquila Earthquake - PubMed (nih.gov) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Cao X, Jiang X, Li X, Hui Lo M-cJ, Li R (2013) Family Functioning and Its Predictors among Disaster Bereaved Individuals in China: Eighteen Months after the Wenchuan Earthquake.  Family Functioning and Its Predictors among Disaster Bereaved Individuals in China: Eighteen Months after the Wenchuan Earthquake (plos.org) Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Carter F., Bell C., Ali A., McKenzie J., Boden J., Wilkinson T. “Predictors of psychological resilience amongst medical students following major earthquake. Predictors of psychological resilience amongst medical students following major earthquakes - PubMed (nih.gov) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• 17. Collier L. (2016). Growth after trauma. Why are some people more resilient than others—and can it be taught? Growth after trauma (apa.org) Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Duncan, E., Dorahy, M. J., Hanna, D., Bagshaw, S., & Blampied , N. (2013). Psychological responses after a major fatal earthquake: The effect of preitraumatic dissociation and posttraumatic stress symptoms on anxiety and depression. Journal of Trauma and Dissociation, 14(5), 501-518. https://doi.org/10.1080/15299732.2013.769479 Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Farooqui M, Quadri SA, Suriya SS, Khan MA, Ovais M, Sohail Z,. “Posttraumatic stress disorder: a serious post-earthquake complication”. http://dx.doi.org/10.1590/2237-6089-2016-0029 . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Figley C. Burnette C. (2017). “Building Bridges: Connecting Systemic Trauma and Family Resilience in the Study and Treatment of Diverse Traumatized Families”. http://dx.doi.org/10.1037/trm0000089 . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Figley C., Figley K (2009). Stemming the Tide of Trauma Systemically: The Role of Family Therapy. The Australian and New Zealand Journal of Family Therapy. Stemming the Tide of Trauma Systemically: The Role of Family Therapy - Figley - 2009 - Australian and New Zealand Journal of Family Therapy - Wiley Online Library . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 8/8/2017.

• Hirono, Fukushima, Japan. Kukihara H.,  Yamawaki N.,  Uchiyama K., Arai S.,  and Horikawa E..  (2014) “Trauma, depression, and resilience of earthquake/tsunami/ nuclear disaster survivors. Psychiatry and Clinical Neurosciences” 68: 524–533.  Trauma, depression, and resilience of earthquake/tsunami/nuclear disaster survivors of Hirono, Fukushima, Japan - Kukihara - 2014 - Psychiatry and Clinical Neurosciences - Wiley Online Library . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Jakovljević M., Brajković L., Jakšić N., Lončar M., Aukst-Margetić B., Lasić D. (2012) “Posttraumatic Stress Disorders (PTSD) from different Respectives: A Transdisciplinary integrative Approach”. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23013627 . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 8/8/2017.

• Lacet C. (2012). Trauma and resilience: The relocation experiences of Haitian women earthquake survivors. Trauma and resilience: The relocation experiences of Haitian women earthquake survivors | Semantic Scholar . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Ma Z., Xia Y., Lin Z.. (2019) “Post-Traumatic Growth Following Exposure to Memorial Reports of the 5.12 Wenchuan Earthquake: The Moderating Roles of Self-Esteem and Long-Term PTSD Symptoms”.  Post-Traumatic Growth Following Exposure to Memorial Reports of the 5.12 Wenchuan Earthquake: The Moderating Roles of Self-Esteem and Long-Term PTSD Symptoms - PubMed (nih.gov) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Maarten Ε. C., Lenferinka L, , Chow A., Chan C. (2019) “Complicated grief and post-traumatic stress symptom profiles in bereaved earthquake survivors: a latent class analysis”. European Journal of Psychotraumatology.  https://doi.org/10.1080/20008198.2018.1558707 Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Ni C, Chow MCM, Jiang X, Li S, Pang SMC (2015) Factors Associated with Resilience of Adult Survivors Five Years after the 2008 Sichuan Earthquake in China.  Factors associated with resilience of adult survivors five years after the 2008 Sichuan earthquake in China - PubMed (nih.gov) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Patterson, J. M. (2002). Integrating family resilience and family stress theory. Journal of Marriage and Family, 64, 349 –360. Integrating Family Resilience and Family Stress Theory - Patterson - 2002 - Journal of Marriage and Family - Wiley Online Library . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Seo H., Lee O.. (2019). Mediating role of post-traumatic stress disorder in post-traumatic growth in adults who experienced the 2017 Pohang earthquake. https://doi.org/10.1016/j.jad.2019.11.162 . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Sippel L. Pietrzak R., Charney D., Mayes L, Southwick S. “How does social support enhance resilience in the trauma exposed individual?” Ecology and Society, Vol 20, no. 4. Ecology and Society: How does social support enhance resilience in the trauma-exposed individual? Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Su C., Tsai K, Chou F., Ho W., Liu R., Lin W. “A three-year follow-up study of the psychosocial predictors of delayed and unresolved post-traumatic stress disorder in Taiwan Chi-Chi earthquake”. Psychiatry and Clinical Neurosciences 2010; 64: 239–248  A three‐year follow‐up study of the psychosocial predictors of delayed and unresolved post‐traumatic stress disorder in Taiwan Chi‐Chi earthquake survivors - Su - 2010 - Psychiatry and Clinical Neurosciences - Wiley Online Library . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Tedeschi R. G, Calhoun L. G. (2004). Posttraumatic growth: conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry. Vol. 15. No.1. 1-18 https://classblogdrjackson.files.wordpress.com/2010/10/tedeschi-calhoun-2004-posttraumatic-growth.pdf . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Walsh, F. (2013). Community-based practice applications of a family resilience framework.  Community-Based Practice Applications of a Family Resilience Framework | Request PDF (researchgate.net) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Zhou X,. Zhen X. (2018) “Patterns of Posttraumatic Stress Disorder and Posttraumatic Growth Among Adolescents After the Wenchuan Earthquake in China: A Latent Profile Analysis”.  Patterns of Posttraumatic Stress Disorder and Posttraumatic Growth Among Adolescents After the Wenchuan Earthquake in China: A Latent Profile Analysis - PubMed (nih.gov) Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.

• Καραμάνου Α. (2016) Ψυχολογικές αντιδράσεις του προσωπικού των επιχειρήσεων έκτακτης ανάγκης μετά από ένα καταστροφικό συμβάν. (PDF) Ψυχολογικές Αντιδράσεις του Προσωπικού των Επιχειρήσεων Έκτακτης Ανάγκης μετά από ένα Καταστροφικό Συμβάν (researchgate.net) . Πρόσβαση στο διαδίκτυο 16/2/2021.