ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ

Επιστημονικοί υπεύθυνοι ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΝΗΛΙΚΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, Ηράκλειο Κρήτης, μέλη ΕΕΣΣΚΕΨΟ και EFTA

(Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια εμπλουτισμένη μορφή παρουσίασης που έγινε στην Αθήνα 9/2/2019 σε ημερίδα με θέμα ‘Η Οικογενειακή Θεραπεία σήμερα’ που οργανώθηκε από την ΕΛΕΣΥΘ)

Εισαγωγή

Αφορμή για το άρθρο αυτό υπήρξαν διάφοροι προβληματισμοί από την 30χρονη ενασχόληση των συγγραφέων με την συστημική σκέψη και πρακτική, κυρίως σε σύνδεση με το κοινωνικό πλαίσιο ή σε πλαίσιο αφηγήσεων ατόμων. Παραδείγματα όπως η αμφίσημη έννοια του συστήματος (ολότητα, κατεστημένο), αφηγήσεις χωρίς αναγνώριση ευθύνης ή με βαρύτητα σε επιμέρους στοιχεία ενεργοποίησαν ερωτήματα που περιγράφονται παρακάτω.

Πρόκειται λοιπόν για μια κριτική ματιά στις στρεβλώσεις που μπορεί να προκύψουν από την μη-ισορροπημένη εφαρμογή της ΣΣ. Ο στόχος είναι να τεθούν ερωτήματα και η έννοια του ‘μήπως…’ παρά να δοθούν συγκροτημένες και τεκμηριωμένες απαντήσεις.

Αναζητώντας πηγές και βιβλιογραφία, θα βρούμε άρθρα με αναφορά σε κριτική στην συστημική σκέψη και θεραπεία. Στην συνέχεια, οι έννοιες του υποκειμενισμού, σχετικισμού και του ανθρωποκεντρισμού, οδήγησαν τις σκέψεις μας 2.500 χρόνια πίσω στην εποχή των σοφιστών όπου αυτές οι έννοιες πρωτοσυναντιώνται.

Οι σοφιστές

Οι σοφιστές υπήρξαν εμπνευσμένοι στοχαστές στην αρχαία Αθήνα του 5^ου πΧ αιώνα, με μεγάλη εγκυκλοπαιδική μόρφωση, με οξύ και ανήσυχο πνεύμα. Ήταν πλανόδιοι δάσκαλοι της έντεχνης χρήσης του λόγου, δηλαδή της ρητορικής, που την ανέδειξαν σε τέχνη της πειθούς και του επιχειρήματος. Συνέδεσαν τη ρητορική με την πολιτική δράση και δίδασκαν με αμοιβή όσους νέους επιθυμούσαν να μάθουν πώς να σκέφτονται και να αγορεύουν καλά (τριτοβάθμια εκπαίδευση της εποχής), ώστε να κατορθώσουν να συμμετέχουν ενεργητικά και (μεταγενέστερα) να κυριαρχούν στην πολιτική ζωή.

Ήταν δάσκαλοι, λοιπόν, κάθε είδους γνώσης και ειδικότερα της γνώσης των πολιτικών πραγμάτων. Κατηγορήθηκαν από τον Σωκράτη και Πλάτωνα γιατί πληρώνονταν για τη διδασκαλία τους αλλά και επειδή εισηγούνταν νέες ιδέες. Μετά, τα έργα τους σχεδόν εξοντώθηκαν!! Κυρίως τους γνωρίζομε από τους διαλόγους του Πλάτωνα. Αλλά οι ιδέες ενσωματώθηκαν μέσα στους αιώνες.

Βασικά ερωτήματα τα οποία τους απασχολούσαν ήταν:

• _η φύσις ή ο νόμος _ πρέπει να καθορίζουν τις σχέσεις των ανθρώπων; Είναι η δικαιοσύνη κοινωνική σύμβαση;

• η αρετή είναι εγγενής ή επίκτητη;

• πώς εκφράζεται το είναι και το φαίνεσθαι;

• ποια η σημασία της γνώσης ;

• ποια η δύναμη της απόδειξης και της πειθούς ;

Είναι γνωστή η περίφημη ρήση του Πρωταγόρα με την οποία άρχιζε το βιβλίο του «Αλήθεια»: πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ουκ έστιν . (Για όλα τα πράγματα/αξίες το μέτρο/κριτής είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν). Άρα, δεν υπάρχει αλήθεια πέρα από τις αισθήσεις και τις προσωπικές απόψεις (J.De Romilly) και η γνώση (αλήθεια) είναι σχετική, όλες οι πλευρές έχουν βαρύτητα. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες, τους νόμους, τα πιστεύω εν γένει διαφορετικών πολιτισμών και λαών. Εδώ εισάγεται η έννοια του ανθρωποκεντρισμού και της υποκειμενικότητας.

Σχετικά με τους θεούς, η θέση των πρώτων σοφιστών ήταν ουδέτερη.

_«Δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν ή αν δεν υπάρχουν, ούτε ποια μορφή έχουν. Πολλά με εμποδίζουν να ξέρω: η έλλειψη δεδομένων από τις αισθήσεις και η συντομία της ζωής» (Πρωταγόρας, Περί Θεών). _ Ανοίγει δρόμος προς την ασέβεια και αμφισβήτηση της ηθικής και του σεβασμού των νόμων διότι οι Έλληνες πίστευαν στους Θεούς, επομένως και στην επιτήρηση των Ολυμπίων για την τήρηση των νόμων και της ηθικής.

Οι μεταγενέστεροι (πχ Θρασύμαχος) προχώρησαν παραπέρα και αμφισβήτησαν τους νόμους και την χρήση τους.. Δεν είναι ανήθικο να παρανομείς, όταν δεν σε βλέπει κανένας (άρα δεν παραβιάζεις φανερά τον νόμο και τότε ακολουθείς την φύσιν και το ατομικό σου συμφέρον).

Μετά τον Περικλή, ακολούθησαν ρήτορες-δημαγωγοί.

Θα σκεφθούμε διερωτώμενοι, μέσα από ποιες διαδικασίες η νέα αυτή οπτική των φιλοσόφων-επαναστατών του 5^ου πΧ αιώνα παρεκτράπηκε και συνδέθηκε με την αρνητική χροιά των καιροσκόπων και αμοραλιστών μέχρι και σήμερα; Πιθανότατα μέσα από υποβάθμιση αξιών πριν αντικατασταθούν με άλλες, με υπερβολικό τονισμό του υποκειμενισμού-σχετικισμού (όπου όλες οι απόψεις ισχύουν) και με την εξειδικευμένη χρήση του λόγου, ως μέσον πειθούς. Χρησιμοποιήθηκε η διδασκαλία και οι νέες οπτικές για ατομικά συμφέροντα από την δεύτερη γενιά σοφιστών και τους επόμενους μαθητές, μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολέμων (Πελοποννησιακός), λοιμού (τύφος) και απαξίωσης της ανθρώπινης ζωής.

Κλείνοντας αυτήν την αναφορά στο χτες των σοφιστών, θα βρούμε πιθανούς παραλληλισμούς στον σύγχρονο κόσμο αλλά και στις νέες τάσεις της συστημικής οπτικής. Σαφώς οι έννοιες του αμοραλισμού και της δημαγωγίας δεν είναι άγνωστες στην εποχή μας και κυρίως στην πολιτική ζωή της χώρας μας.

Η Συστημική

Και ερχόμαστε στην συστημική σκέψη, που έφερε επανάσταση στο τρόπο αντίληψης των φαινομένων των έμψυχων και άψυχων συστημάτων. Οι πρώτες ιδέες εμφανίστηκαν πριν το 1940, αλλά η δυναμική της αναπτύχτηκε μετά το 1948 μέσω της πρωτοποριακής δουλειάς των Wiener, von Neumann, von Bertalanffy, von Förster, Ashby και πολλών άλλων στην συνέχεια.

Ο von Betralanfy αναφέρεται στην μηχανιστική-αναλυτική θεώρηση λέγοντας “Η αποδοχή των έμβιων όντων σαν μηχανές, η κυριαρχία του μοντέρνου κόσμου από την τεχνολογία και η μηχανοποίηση της ανθρωπότητας δεν είναι παρά η επέκταση και πρακτική εφαρμογή της μηχανιστικής αντίληψης (Bertalanffy 1952).

Ενώ λίγο αργότερα περιγράφει την νέα οπτική της ολιστικής-συστημικής θεώρησης «πιθανά, το μοντέλο του κόσμου σαν ένας μεγάλος οργανισμός μπορεί να συμβάλλει στην ενίσχυση αισθήματος σεβασμού της ζωής, κάτι που σχεδόν έχουμε χάσει» (Bertalanffy 1955).

Η νέα αυτή οπτική χρησιμοποιείται ως τρόπος μελέτης σε διάφορα επιστημονικά πεδία που ασχολούνται με πολύπλοκα συστήματα όπως με έμβιους οργανισμούς, άψυχα συστήματα, κοινωνικά συστήματα, επιχειρήσεις, οικονομίες κλπ. Βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνικών συστημάτων, πως οι αποφάσεις επηρεάζουν τη συνολική συμπεριφορά και να τα βελτιώσουμε. Υπάρχουν γενικές αρχές= ολότητα, διαφοροποίηση, ιεραρχική ταξινόμηση, σκοπός, όρια, το ρέειν (άνοιγμα) και το δομείν (κλείσιμο).

Παράλληλα υπήρξαν νεότερες μεταμοντέρνες τάσεις στην β΄/γ΄ κυβερνητική στην  ΣΣ μετά το 1990, μέσα από επιρροές του κονστρουκτιβισμού και του κοινωνικού  κονστρουξιονισμού με παραδείγματα την αναστοχαστική ομάδα (Tom Anderson), την αφηγηματική προσέγγιση (Mich. White, D. Epston), τον ανοιχτό διάλογο (Jaakko Seikulla) την συνεργατική θεραπεία (Harl.Anderson, H.Goolishian) και τις σχολές του Elkaim και της σχολής του Μιλάνου.

Αναλυτικότερα οι απόψεις στον κοινωνικό Κονστρουξιονισμό αναφέρουν (οι παρακάτω υπογραμμισμένες προτάσεις μας θυμίζουν τις απόψεις των σοφιστών). *Νους, συναίσθημα, εαυτός επαναπροσδιορίζονται ως κοινωνικές κατασκευές που συνδέονται με το πλαίσιο, τον κοινωνικό διάλογο και όχι αποκλειστικά με τον εγκέφαλο.

* Αμφισβητείται ριζικά ότι θεωρείται «δεδομένο» και «αυτονόητο» στον κοινωνικό  κόσμο.

*Η γνώση θεωρείται ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά τοποθετημένη, αλλά και συνυφασμένη με σχέσεις εξουσίας.

*Η έννοια της απόλυτης αλήθειας απορρίπτεται. Οι μεταμοντέρνοι δέχονται όλες τις

* Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στη γλώσσα. Οι πραγματικότητες, οι θεωρίες, τα  συστήματα ιδεών θεωρούνται κατά κάποιο τρόπο αφηγήσεις. Τα ανθρώπινα συστήματα είναι συστήματα γλώσσας και δημιουργίας νοήματος. Το νόημα δημιουργείται στη σχέση του ατόμου με το πλαίσιο και βιώνεται στο διάλογο με τους άλλους και με τον εαυτό

*Στις κοινωνικές κατασκευές ανήκει ο κυρίαρχος λόγος και οι σχέσεις εξουσίας που συνδέονται μ' αυτόν. Οι περιγραφές και οι εξηγήσεις για τα κοινωνικά πράγματα δεν μπορεί ποτέ να είναι ουδέτερες ή απρόσωπες. Είναι μορφές ανταγωνιστικής κοινωνικής δράσης, που συντηρούν κάποια μοτίβα και αποκλείουν κάποια άλλα.

*Τα  προβλήματα   δημιουργούνται  και   ρυθμίζονται  μέσω  της  γλώσσας  και   άρα  μπορούν  να    αποδομηθούν  μέσω  αυτής.    Μέσα   στη  συζήτηση,   στο διάλογο,

 θεωρείται ότι δημιουργείται η πραγματικότητα και έτσι διανοίγονται για τη θεραπεία πολλές, νέες μεταφορές.

*Η θεραπεία συνδέεται με τη δημιουργία συνεχώς νέων νοημάτων χωρίς περιορισμό ώστε να προκύπτουν νέες αφηγήσεις. Δίνεται προσοχή στον τρόπο που δημιουργείται και κατασκευάζεται από κοινού η σημασία στα συστήματα.

*Οι μεταμοντέρνοι θεραπευτές θέτουν υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας καθώς και τις παραδοσιακές αξίες. Καμιά πραγματικότητα δεν θεωρείται πιο σωστή από τις άλλες. Η κριτική της εξουσίας και η αποδόμηση θέτει σε νέα βάση την εξουσία του ειδικού και τη σχέση θεραπευτών – θεραπευομένων.

*Επίσης θεωρούν ότι ο καθένας κατασκευάζει τη δική του πραγματικότητα μέσα από αλληλεπιδραστικές διαδικασίες της γλώσσας (λεκτικών και εξωλεκτικών στοιχείων).

*Αποφεύγουν να δουλεύουν με έννοιες όπως ταυτότητα και προσωπική ευθύνη, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο αντικατοπτρίζει την έμφαση στο άτομο.

*Προσπερνούν τον καθοριστικό ρόλο και την ευθύνη της οικογένειας στη μεταφορά κοινωνικών και πολιτισμικών αξιών και δουλεύουν κυρίως σε επίπεδο κοινωνικής ευθύνης.

*Στόχος τους είναι να λειτουργήσουν απενοχοποιητικά για την οικογένεια, εφόσον πιστεύουν ότι τα ευρύτερα συστήματα είναι αυτά που αποτελούν τους βασικούς φορείς εξουσίας, επιβολής προτύπων και διαμόρφωσης αξιών.

*Κοινά σημεία κοινωνικού Κονστρουξιονισμού με Κονστρουκτιβισμό: δεν υπάρχει

«αντικειμενική πραγματικότητα», ο κόσμος είναι νοητική και κοινωνική κατασκευή, δεν υπάρχει γνώση η οποία προέρχεται από ουδέτερη παρατήρηση και από ένα ουδέτερο παρατηρητή.

Από το σοφιστικό χτες του ανθρωποκεντρισμού στο συστημικό σήμερα των αφηγήσεων και των κατασκευών

 Α) Πιθανές στρεβλώσεις και λεπτές ισορροπίες σε κλινικό επίπεδο

Σχετικά με τις αφηγήσεις σε περιπτώσεις ετεροβαρών θέσεων όπως η επικοινωνία και η ανταλλαγή απόψεων θύτη/θύματος, ισχυρού/αδύναμου: υπάρχουν κόκκινες γραμμές και όρια στην ισοτιμία των αφηγήσεων; Μετράει εξ ίσου ισότιμα η θέση του θύτη ή μπορεί να εκληφθεί ως αποδοχή του θύτη στην διάρκεια της θεραπείας και να οδηγήσει στην ενοχοποίηση του θύματος ή στο σύνδρομο Στοκχόλμης; Η έκφραση της αντίθεσης αυτής από το κίνημα των φεμινιστριών στις ΗΠΑ, περιόρισε σε 2 πολιτείες την εφαρμογή της οικογενειακής θεραπείας σε περιπτώσεις βίας στην οικογένεια.

Σχετικά με την ανάληψη προσωπικής ευθύνης, μήπως η υπερβολική αποδοχή των κατασκευών και των αφηγήσεων του καθενός αποτρέπει να γίνει αυτο-κριτική και κατόπιν αυτή να συνδεθεί με τον απολογισμό και την ανάληψη των όποιων ευθυνών υπήρξαν;

Σχετικά με την θετική αναπλαισίωση και όρια χρήσης της, θα σχολιάζαμε ότι από την μια βοηθά πολύ την απενοχοποίηση και την από-φόρτιση του συμπτώματος και του ΙΡ άρα συμβάλλει στην στήριξη των ατόμων και των οικογενειών, ταυτόχρονα όμως μπορεί να λειτουργήσει τονίζοντας την (εντροπική) ομοιόσταση και να μειώσει το κίνητρο για αλλαγή, εφόσον «αυτά γίνονται με θετικό πρόσημο»;

Σχετικά με την μονόπλευρη εστία σε ένα επίπεδο συστήματος: πχ ή κοινωνία ή οικογένεια ή άτομο. Εδώ υπάρχει η πιθανότητα να εστιάσουμε σε ένα μόνο επίπεδο ενώ σε πολλές περιπτώσεις είναι γνωστό ότι χρειάζονται πολλαπλές παρεμβάσεις όπως στο παράδειγμα των εξαρτήσεων, βίας, των διατροφικών διαταραχών κλπ.

Σχετικά με την επίλυση συγκρούσεων και την σύνδεση με τις αξίες, θα το συνδέσουμε με σχόλιο του Γ. Α. Βασιλείου (ΑΚΜΑ) για σύγκρουση σε ζευγάρια, όπου αν η διαφωνία είναι σε επίπεδο βαθύτερων αξιών, η σύγκρουση δεν επιλύεται. Μήπως λοιπόν υπάρχουν όρια στο τι επιλύεται και τι προσδοκίες μπορούν να υπάρξουν;

Τέλος, σχετικά με την παρέμβαση στις οικογένειες σε κρίση, που συνεχώς αντιμετωπίζουμε λόγω των άμεσων και έμμεσων επιπτώσεων της 10ετούς κρίσης στην χώρα μας, οι τεχνικές του αναστοχασμού και των αφηγήσεων δείχνουν παράδοξες και ‘πολυτέλεια’, όταν η αμεσότητα και η βαρύτητα των (πολυ-)προβλημάτων, μας ωθούν σε πιο παρεμβατικές τεχνικές διαχείρισης, συμβουλευτικής και άρα α’ κυβερνητικής.

 Β) Πιθανές στρεβλώσεις σε μακρο-επίπεδο

Οι αρχές της συστημικής σκέψης εφαρμόζονται σε πολλά πεδία, έχουν διεισδύσει σχεδόν παντού και έδωσαν ώθηση στις επιστήμες και στις εφαρμογές τους, όπως στην μηχανική, κυβερνητική και τεχνητή νοημοσύνη, πληροφορική και επιστήμη υπολογιστών (αλγόριθμοι), γενικότερα στην τεχνολογία, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και γνωστικές επιστήμες, διοικητική επιστήμη (ανάπτυξη ανθρώπινων πόρων, management, marketing ), βιολογία κ.α.

Μήπως όμως, οι γνώσεις αυτές συνέβαλαν έμμεσα μαζί με άλλες θεωρίες και τεχνικές στην ανάπτυξη, οργάνωση και αποτελεσματικότητα αμφίσημων διεργασιών; Πχ. στην επικράτηση της τεχνολογίας και της πληροφορίας με τις αντίστοιχες εταιρείες να κυριαρχούν και  γενικότερα  στην  επικράτηση πολυεθνικών επιχειρήσεων και εταιρειών τεραστίων μεγεθών με τελικό αποτέλεσμα ανισότητες, στην παγκόσμια ενοποίηση και  διεθνοποίηση  (διατλαντική ΤΤΙΡ) έξω από κάθε έλεγχο, στην πίεση για αειφόρο ανάπτυξη σε βάρος του περιβάλλοντος;

Ταυτόχρονα, υπάρχουν πιθανότητες να έγινε χρήση των εφαρμογών από το πεδίο της πληροφορικής και του διαδικτύου στον έλεγχο της διεργασίας και της πληροφορίας, όπως στην περίπτωση Facebook και Cambridge Analytica; Παραδείγματα μελλοντικής κυριαρχίας της τεχνητής νοημοσύνης και των αλγορίθμων περιγράφονται στο βιβλίο Homo-Deus (Y.Harari).

Τέλος βλέπομε προσπάθειες αλλαγής της ιστορίας μέσω αντιπαραβολής ‘ισότιμων’ θέσεων και αφηγήσεων ενάντια σε ιστορικά στοιχεία, με προώθηση μοντέλων ομογενοποίησης των πληθυσμών ενάντια στη διαφορετικότητα, την ταυτότητα κάθε λαού και εν τέλει την ευρύτερη βιοποικιλότητα.

Παρόλα αυτά δεν ισχυριζόμαστε ότι η συστημική θεωρία και οι μεταμοντέρνες εκδοχές της είναι υπεύθυνες για τις στρεβλώσεις που αναφέρθηκαν, αλλά υπεύθυνος είναι ο τρόπος που αυτές εφαρμόστηκαν από ορισμένους, σε κάποια πεδία.

Αυτές οι στρεβλώσεις παραπέμπουν στο άρθρο του Γ. Βασιλείου «Μια παρουσίαση για τον παιδοψυχίατρο» (1987), όπου αναφέρεται στον άνθρωπο ως βιοψυχοκοινωνικό σύστημα. Το σύστημα Άνθρωπος συναπαρτίζουν διεργασίες βιολογικές, ψυχοκοινωνικές, κοινωνικο-πολιτιστικές και οικονομικο-κοινωνικές. Ποιες διεργασίες διαδραματίζουν θεμελιακό ρόλο για την επιβίωση και μορφογένεση των Συστημάτων που συναπαρτίζουν οι άνθρωποι; Οι οικονομικο- κοινωνικές! Αν μείνουν ανταγωνιστικές-εκμεταλλευτικές, θα δώσουν ανάλογα χαρακτηριστικά στις υπόλοιπες διεργασίες με δυσλειτουργικές συνέπειες.

Συμπεράσματα και κλείσιμο

Η συστημική θεωρία και πρακτική υπήρξε μια ολιστική, ενοποιητική και πρωτοπόρα οπτική, συντονισμένη με τις αρχές του ζην (ολιστικότητα, αλληλεπίδραση, λειτουργικότητα, συνεργατικότητα, ισορροπία). Οι αρχές της, θεωρητικές και εφαρμοσμένες, βρίσκονται σε πλήθος πεδίων που σταδιακά ανεξαρτητοποιούνται και γίνονται αυτόνομοι τομείς.

Προσπάθησε να αλλάξει και εξανθρωπίσει την επιστήμη και την κοινωνία. Έχει δύναμη, δυναμική και εξελίσσεται, με εμπλουτισμό από σύγχρονες θεωρήσεις και οπτικές. Είναι όμως μια «θεωρία», μια κατασκευή και ένα “εργαλείο” που χρειάζεται ευαισθησία, σεβασμό, αρχές (αξίες) και επίγνωση των τρωτών πλευρών από αυτούς που την χρησιμοποιούν. Η εφαρμογή της έχει την δύναμη να χρησιμοποιηθεί για λειτουργικές αλλά και για εντροπικές καταστάσεις και λειτουργίες.

Σχετικά με τους οικογενειακούς θεραπευτές, φαίνεται χρήσιμη η γνώση και η ευέλικτη χρησιμοποίηση διάφορων τεχνικών στην θεραπεία αλλά και η υπάρχουσα καταγεγραμμένη εμπειρία που συνδέει την τεχνική με το είδος του προβλήματος που αντιμετωπίζουμε.

Παρότι δεν είναι απόλυτα ισομορφικό, το συμπέρασμα από τις τρωτές πλευρές των πρωτοπόρων –τότε- σοφιστών και της αμφισβήτησης της κυρίαρχης νοοτροπίας σε πολλά επίπεδα μας οδηγεί στην προσεκτικότερη αξιολόγηση των εννοιών του τρίπτυχου αξίες-σχετικισμός-λόγος που συναντάμε και στις νεώτερες αφηγηματικές προσεγγίσεις.

Κλείνοντας, αναφέρουμε το χορικό από την τραγωδία «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, το 442 π.Χ. (στ. 365-367) **«αυτός το κάθε ανέλπιστο **
Με τέχνη μηχανεύει
**Πότε κακόν ορέγεται **
Πότε καλό γυρεύει»

Βιβλιογραφία

• Romilly Jacqueline (1994) Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή. Εκδόσεις Καραδαμίτσα
• Βασιλείου, Γ. (1987) Ο άνθρωπος ως σύστημα : Μια παρουσίαση για τον παιδοψυχίατρο, στο βιβλίο Τσιάντη & Μανωλόπουλου, Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής, 1^ος τόμος, 259- 273, Αθήνα: Καστανιώτης
• ∆αφέρµος Μ. (2008). Κοινωνικός κονστρουξιονισµός και ανάλυση λόγου. Ελεύθερνα, 4, 67- 90.
• Ρίτσου Αλεξ., Κουνέλη Ανεζ.,Χρήστου Σημέλα (2012) « ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΟΝΣΤΡΟΥΞΙΟΝΙΣΜΟΣ» εργασία στο ΣΚΕΨΥΣ
• Ψύχα Ιωάννα ,Χριστοδούλου Αγγελική (2017): Διαχείριση & ανάπτυξη ανθρωπίνων πόρων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς «Η αξιοποίηση εργαλείων της συστημικής θεωρίας», διπλωματική εργασία του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «∆ιοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων» του Τμήματος ∆ιοίκησης Επιχειρήσεων της Σχολής ∆ιοίκησης και Οικονομίας του Α.Ε.Ι. Πειραιά Τ.Τ.
• Harari Noah Yuval (2017), Homo Deus Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
• Gergen Kenneth (1985) The Social Constructionist Movement in Modern Psychology, American Psychology 40(3)
• Charles R. Featherston and Matthew Doolan (2012): A Critical Review of the Criticisms of System Dynamics . The 30th International Conference of the System Dynamics Society.
• Murray, C. E. (2006). Controversy, constraints, and context: Understanding family violence through family systems theory. The Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families, 14(3), 234-239.
• Kevin Adams, Patrick Hester, Joseph Bradley (2013): A Historical Perspective of Systems Theory, Industrial and Systems Engineering Research Conference
• Hammond Debora (1997) “Ecology and ideology in the general systems community” Environment and history no3, Ecological visionaries. White horse Press.