«Kάθε πράγμα γεννιέται από μια παρέγκλιση, (ή παρέκκκλιση), δηλ. μία αναπάντεχη και απρόβλεπτη κίνηση της ύλης» (Λουκρήτιος 2ος π.χ.).
Αν όλα τα μεμονωμένα σωματίδια έπεφταν υπό το βάρος τους στο κενό και σε ίσιες γραμμές, όπως οι σταγόνες της βροχής, δεν θα είχε υπάρξει ποτέ τίποτε.
Η παρέγκλιση είναι η πηγή της ελεύθερης βούλησης στη ζωή όλων των νοημόνων όντων, ανθρώπων και ζώων. Διότι εάν όλες οι κινήσεις ήταν μια μακρά προδιαγεγραμμένη αλυσίδα, τότε δεν θα υπήρχε καμιά δυνατότητα ελευθερίας και το ένα αίτιο θα διαδεχόταν το άλλο, «καταπώς όρισαν οι μοίρες»... Αντ' αυτού, αρπάζουμε την ελεύθερή μας βούληση από τα χέρια της μοίρας…(S.Greenblatt)
Προσεγγίζοντας το «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί: Ιστορίες Συστημικής Ψυχοθεραπείας» μέσα από τη ματιά του Λουκρήτιου, μπορούμε να δούμε την Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας να αναδύεται ως μια τέτοια «παρέγκλιση» μέσα στη λειτουργία του Ψ.Ν.Α. αλλά, και γενικότερα, μέσα στις υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας του ΕΣΥ: «Μια τριτοβάθμια υπηρεσία υψηλής διαφοροποίησης του δημόσιου τομέα, που προσφέρει μια εξειδικευμένη θεραπεία σε άτομα και οικογένειες με ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων. Μια «δημόσια ψυχοθεραπεία» σε οικογένειες με σοβαρά ή επείγοντα προβλήματα με καταγεγραμμένη κοινωνική διάσταση» (Νίκος Μαρκέτος).
Μελετώντας το «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί» συχνά διαπίστωνα και μια δική μου παρέγκλιση, γιατί όταν μου ζητήθηκε να είμαι ένας από τους παρουσιαστές αυτού του βιβλίου, δεν ήμουν ενήμερος ότι αυτή η προετοιμασία θα ήταν και για μένα ένα παράλληλο ταξίδι «αναμνήσεων και αναστοχασμών», αφού αναγνώριζα μέσα σ’ αυτό δικές μου εμπειρίες και κομμάτια από τη δική μου πορεία. Ετοιμάζοντας αυτή την παρουσίαση είχα στο νου μου τα λόγια του δασκάλου μου, Γ. Βασιλείου, που στο τέλος κάθε θεραπείας ρωτούσε «εσύ τι έμαθες σήμερα…» και αν δεν είχες να πεις κάτι κουνούσε το κεφάλι του και έλεγε «άρα, ούτε και η οικογένεια έμαθε τίποτε…». Ήταν ο δικός του ιδιαίτερος τρόπος να σε τοποθετεί μέσα στο θεραπευτικό σύστημα, όχι ως παρατηρητή, αλλά ως μέλος που συμμετέχει με σεβασμό και ευθύνη και συνεξελίσσεται μέσα στη θεραπευτική διεργασία. Έτσι, στο ερώτημα που θέτει κανείς μπροστά σ’ ένα βιβλίο που μελετά για να το παρουσιάσει «τι έχει να δώσει αυτό το βιβλίο, ποια η συνεισφορά του», υπέβαλα αυτό το ερώτημα στον εαυτό μου: «τι εγώ έχω να μάθω μελετώντας το "Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί" που περιγράφει τόσο ζωντανά τη λειτουργία 24 χρόνων της Μονάδας Οικογενειακής Θεραπείας;». Ένα δεύτερο ερώτημα που δημιουργήθηκε είναι πώς το να προσεγγίσεις ένα βιβλίο που περιλαμβάνει τη
δουλειά και την εμπειρία 19 συναδέλφων, που συμμετέχουν στη συγγραφή του, ένα βιβλίο που παρουσιάζει 24 χρόνια ζωής μιας πρωτοποριακής Μονάδας, που μπόρεσε να δημιουργήσει μία «ρωγμή» μέσα στο σύστημα της δημόσιας ψυχικής υγείας και να λάμψει, 24 χρόνια τώρα,… όπως λένε και οι στίχοι του Leonard Kohen:
«...there is acrack, a crack in everything that's how the light gets in...»
Στο κεφάλαιο «Αντί Προλόγου: Τι παραμένει, τι άλλαξε» η Κάτια Χαραλαμπάκη αναφέρει ότι «...παραμένουν οι βαθειά ανθρώπινες αξίες της γνησιότητας, της ειλικρίνειας, της σεμνότητας, το αυθεντικό νοιάξιμο για τους θεραπευόμενους ... και η συμπόρευση σε μια συλλογική προσπάθεια να τηρηθούν κάποιες αρχές» και, συνεχίζει, «...μια επέτειος είναι η ιστορική υπενθύμιση του γεγονότος ότι ένα σύστημα παρέμεινε ζωντανό και ανοιχτό και δεν βυθίστηκε στα υπόγεια ρεύματα της εντροπίας...», ορίζοντας, έτσι, τη Μονάδα Οικογενειακής θεραπείας ως ένα ανοιχτό, ζωντανό σύστημα και παραπέμποντας στην επιστημολογία των ανθρώπινων ζωντανών συστημάτων (ΑΖΣ). Αλλά, επίσης, και σε πολλά άρθρα που παρουσιάζονται στο παρόν βιβλίο είναι διάχυτη η αναφορά σε συστημικές έννοιες, στη συστημική επιστημολογία και στη θεωρία των ΑΖΣ, όπου και παραπέμπει και ο τίτλος του βιβλίου «Ιστορίες Συστημικής Ψυχοθεραπείας», όπως: Πρόγραμμα «συνθετικό- συστημικό- βιωματικό», «ολιστική προσέγγιση», «θεραπεία προσανατολισμένη στον στόχο», «μάθηση μέσα από τη δράση και τη μαθητεία», «εξέλιξη των απόψεων σχετικά με την εκπαίδευση και τη θεραπεία», «συστημική εκπαίδευση», «εμπειρίες μάθησης που κερδίζονται μέσα στην ομάδα», «η έννοια του πολυφωνικού εαυτού», «του κοσμοπολιτισμού, της διαμετανάστευσης, της διεθνικότητας, της πολυτοπικότητας, της πολυεθνικής οικογένειας, της ψηφιακής επανάστασης», «η παρατήρηση των ομαδικών διεργασιών, η παρατήρηση των τριών φάσεων στον κύκλο της ζωής των εκπαιδευτικών ομάδων» με οδήγησαν στο να προσεγγίσω τη Μ.Ο.Θ. στην 24ετή λειτουργία της, όπως αναδύεται μέσα από το παρόν βιβλίο «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί», μέσα από τις αρχές της Διαλεκτικής Συστημικής Προσέγγισης, όπως αναπτύχθηκαν από τους Γιώργο, Βάσω Βασιλείου και τους συνεργάτες τους. Να προσπαθήσω να δω πώς η θεωρία βρίσκει εφαρμογή στην πράξη, μέσα από την πορεία και την εξέλιξη στον χρόνο ενός ζωντανού ανθρώπινου συστήματος όπως αυτό της Μ.Ο.Θ., ακολουθώντας συστημικές αρχές, κυρίως, όπως αυτές αναφέρονται στη «Συστημοκεντρική Ομαδική Θεραπεία» της Yvonne Agazarian.
Σύμφωνα με τη θεωρία, τα Ανθρώπινα Ζωντανά Συστήματα (AZΣ) ορίζουν μια ιεραρχία ισομορφικών συστημάτων, τα οποία: αυτοοργανώντονται (self-organizing), αυτοδιορθώνονται (self correcting) και είναι στοχοκατευθυνόμενα (goal directed).
Α. Τα συστήματα οργανώνουν ενέργεια, με βάση την ικανότητά τους να ξεχωρίζουν και ν' απαρτιώνουν διαφορές. Μέσα απ' αυτή τη διεργασία τα AZΣ επιβιώνουν, αναπτύσσονται και μετασχηματίζονται. Η οργάνωση της ενέργειας ορίζει τη λειτουργία του συστήματος, την ικανότητα για παραγωγή έργου, ή ειδικότερα την ικανότητα του συστήματος να εργαστεί για την επίτευξη των στόχων του.
Β. Τα συστήματα αυτοδιορθώνονται. Παραμένουν «σταθερά», συνεχώς αλλάζοντας στο πλαίσιο ενός κόσμου που αλλάζει, μέσα από τη λήψη, την εμπερίεξη και την ενσωμάτωση πληροφοριών. Οι συγκρουσιακές (θορυβώδεις) επικοινωνίες τα αποσταθεροποιούν. Τα συστήματα ξανα-αποκτούν τη σταθερότητά τους μέσα από την επίλυση των συγκρούσεων, είτε αποκόπτοντας ορισμένες διαφορές που διαταράσσουν την υπάρχουσα κατάσταση (άμυνες, δυνάμεις ενάντια στην αλλαγή) είτε παίρνοντας χρόνο για να εμπεριέξουν τη σύγκρουση, ώσπου να μπορέσουν να ενσωματώσουν τις διαφορές. Τα συστήματα επιβιώνουν χάρη στην ικανότητά τους να προσεγγίζουν και να επιλύουν τα προβλήματα που εμφανίζονται στη διαδρομή τους προς ένα στόχο.
Γ. Τα συστήματα κατευθύνονται προς συγκεκριμένους στόχους
Μέσα σ' όλα τα ΑΖΣ υπάρχουν πρωτογενείς και δευτερογενείς στόχοι. Οι πρωταρχικοί στόχοι ενός συστήματος είναι η επιβίωση, η ανάπτυξη και ο μετασχηματισμός, και είναι αυτοί οι στόχοι που αποτελούν την πρωταρχική δύναμη ώθησης σ’ όλες τις ομάδες. Δευτερογενείς στόχοι είναι τα προκαθορισμένα έργα ή οι φανεροί στόχοι που θέτει το σύστημα, είναι τα έργα επίλυσης των προβλημάτων στο περιβάλλον. Όλοι οι δευτερογενείς στόχοι μπορούν να επιτευχθούν μόνον όταν ευθυγραμμίζονται με τους πρωτογενείς συστημικούς στόχους. Αυτοί οι πρωτογενείς στόχοι της επιβίωσης, της ανάπτυξης και του μετασχηματισμού, επιτυγχάνονται μέσα από μια διαδικασία διάκρισης και ενσωμάτωσης διαφορών.
Προσεγγίζοντας τη Μ.Ο.Θ. ως ανοιχτό ζωντανό σύστημα, μπορούμε ν' αναγνωρίσουμε ως χαρακτηριστικά της την αυτοοργάνωση, την αυτοδιόρθωση και τη στοχοκατεύθυνση:
- Αυτοοργάνωση: Κάθε σύστημα, κάθε ομάδα, δομείται και οργανώνεται πάνω σ' ένα στόχο. Η Μ.Ο.Θ. γεννήθηκε από μια νέα ιδέα, από δύο ψυχιάτρους του ΨΝΑ τον Φώτη Κωτσίδα και την Κάτια Χαραλαμπάκη, μέσα στα πλαίσια του οράματος της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, στη βάση της κοινής τους εκπαίδευσης στη συστημική ψυχοθεραπεία, στο κοινό ενδιαφέρον τους ν' ασκήσουν την ψυχοθεραπεία οικογένειας και ζεύγους έξω από το άσυλο. «Ένα πείραμα, από τα πρώτα στην ιστορία του ΕΣΥ», όπως αναφέρεται.
Ξεκίνησαν με βάση:
α. τις αξίες «δεν παίρνουμε φακελάκια, δεν κάνουμε ρουσφέτια, αγνοούμε τη λέξη "οικογενειοκρατία" και αρνούμαστε την εμπορευματοποίηση... προσπαθώντας να περισώσουμε το αυθεντικό νοιάξιμο για τους θεραπευόμενους και τις ανθρώπινες αξίες»,
β. «τη συμπόρευση πάνω στην τήρηση κάποιων αρχών» και
γ. ένα θεωρητικό συστημικό υπόβαθρο, με «ψήγματα» από τους πρώτους δασκάλους Γ. και Β. Βασιλείου, που ενδέχεται να οδήγησαν, αργότερα, σε ριζοσπαστικές αναθεωρήσεις" (Κ.Χ.). «Ένα έργο καθόλου εύκολο...» (Σ. Καλατζή, Δ/τρια του ΨΝΑ).
- Αυτοδιόρθωση: Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο «Τι άλλαξε» «...η θεωρία που διδαχθήκαμε τροποποιήθηκε σε βάθος από τον πλούτο της εμπειρίας», με αλλαγές σχετικά:
α. Στην εκπαίδευση, π.χ. καθιστώντας την, στην πορεία, περισσότερο βιωματική, «...συνυφαίνοντας τη θεωρία με την προσωπική εμπειρία, την προσωπική ανάπτυξη των εκπαιδευτών και των εκπαιδευομένων και συνδέοντάς την με την επαγγελματική ταυτότητα για όλα τα είδη των επαγγελματιών ψυχικής υγείας».
β. Στη θεραπεία, αλλάζοντας τον τρόπο παρέμβασης π.χ. «από τον μονόδρομο καθρέφτη σε έναν περισσότερο ανθρώπινο, περισσότερο υποστηρικτικό τρόπο, περνώντας σε ρόλους, για τους θεραπευτές, περισσότερο "αυτοαποκαλυπτικούς", βιώνοντας τη δύσκολη εμπειρία της συνεξέλιξης εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων», και
γ. Στις συνεργασίες με άλλες δομές, όπως θα δούμε, και αντιμετωπίζοντας και επιλύοντας προβλήματα στη σχέση με την «Αρχέγονη Μητέρα», το Ψ.Ν.Α. 3. Στοχοκατεύθυνση, συνοπτικά αναφέροντας:
α. «τη δημόσια ψυχοθεραπεία» ατομικής, ζευγαριών και οικογενειακής, στο επίπεδο των δημόσιων θεσμών, απαντώντας σε σοβαρά ή επείγοντα προβλήματα με καταγεγραμμένη κοινωνική διάσταση και προσφέροντας τη δυνατότητα δωρεάν πρόσβασης»,
β. «τη δημόσια εκπαίδευση» για επαγγελματίες ψυχικής υγείας, που κατά κύριο λόγο εργάζονται στον δημόσιο τομέα, καλλιεργώντας στους εκπαιδευόμενους την προσωπική ανάπτυξη, βαθύτερη κοινωνική συνείδηση, ευθύνη και επαγγελματικές δεξιότητες, στο έργο της υποστήριξης ευπαθών ατόμων και οικογενειών. Και
γ. «την εισαγωγή συστημικών αρχών και πρακτικών» στις κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, δίνοντας τη δυνατότητα αλλαγής από τις περιοριστικές βιοϊατρικές απόψεις και παρεμβάσεις σε μια ολιστική προσέγγιση» (Ν. Μαρκέτος).
Όπως αναφέρθηκε, πρωταρχικοί στόχοι ενός συστήματος είναι η επιβίωση, η ανάπτυξη και ο μετασχηματισμός, οι οποίοι, συγχρόνως, αποτελούν και τις φάσεις ανάπτυξης των ομάδων και των ζωντανών συστημάτων. Κάθε ομάδα έχει να διαχειριστεί σε κάθε μια από αυτές τις φάσεις και κάποιες αναπτυξιακές προκλήσεις: α. Επιβίωσης, είναι τα ζητήματα εξουσίας, β. Ανάπτυξης, είναι τα ζητήματα εγγύτητας και συνεργασίας και γ. Μετασχηματισμού, είναι τα ζητήματα που αφορούν στη λειτουργία και το έργο, με ένα νέο και διαφορετικό τρόπο.
Η φάση της Επιβίωσης, αποτελεί και έναν από τους κύριους, πρωταρχικούς στόχους αλλά και την πρώτη φάση ανάπτυξής ενός συστήματος. Τα ζητήματα που αναδύονται σ' αυτή την φάση της επιβίωσης είναι τα ζητήματα απέναντι στην εξουσία (authority issues): Τα ζητήματα εξουσίας θεωρούνται από τους ψυχαναλυτές ως αρνητική μεταβίβαση ή ως ανασταλτικές δυνάμεις κατά την Y. Agazarian. Η δυναμική του ζητήματος της εξουσίας, είναι κομβική δυναμική της διεργασίας της αλλαγής σε όλα τα ανθρώπινα συστήματα, από τα απλά ως τα σύνθετα. Αυτά τα ζητήματα προκύπτουν γύρω από τις συγκρούσεις που αφορούν στην εκχώρηση και στην ανάληψη της εξουσίας και χαρακτηρίζονται, ως στάδιο, από την παρουσία αμυνών απέναντι σε αυτά τα ζητήματα. Η πρόκληση που δέχεται ο άνθρωπος μπροστά στην αλλαγή είναι να διαχειριστεί τις ματαιώσεις που βιώνει μέσα τον κόσμο, που δεν είναι αυτός που φαντάστηκε, αλλά όπως αυτός του αποκαλύπτεται μέσα στην υπάρχουσα πραγματικότητα. Αυτές οι ματαιώσεις αποτελούν επώδυνες εμπειρίες, δημιουργούν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις και ο κάθε άνθρωπος επιστρατεύει τις δικές του άμυνες για να τις διαχειριστεί: Τη φυγή, από την πραγματικότητα του εδώ και τώρα, με την επιστροφή σε παλιούς ρόλους, ιδέες, αντιλήψεις και απόψεις, Το πέρασμα από τη φυγή στη μάχη και Τη μάχη που εκφράζεται με θυμό, οργή, με τη δημιουργία ρόλων ισχύος, επιβολής, συγκρούσεων, με την ανάδυσης των διαφορών, με την προβολή τους και τη δημιουργία ρόλων, όπως του αποδιοπομπαίου τράγου. Τα ζητήματα που αναδύονται εστιάζονται στα πρόσωπα εξουσίας, με συνήθεις τις αντιδράσεις την κρίση δυσαρέσκειας απέναντι στον ηγέτη, που θεωρείται ως η πηγή των ματαιώσεων. Μέσα απ' αυτή τη ματιά μπορούμε να προσεγγίσουμε και τις αντιδράσεις των εκπαιδευομένων, όπως αυτές περιγράφονται, όχι ως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανθρώπων, αλλά των δυναμικών που αντιστοιχούν στη συγκεκριμένη φάση εξέλιξης της ομάδας, μεταφέροντας έτσι την εστίαση από το άτομο στο σύστημα, π.χ. «...οι εκπαιδευόμενοι, αρχικά, εμφανίζονταν λιγότερο αφοσιωμένοι στις νέες ιδέες και περισσότερο σκεπτικιστές...» (φυγή). Αναφέρονται κάποια παραδείγματα «ως σημείο καμπής». «...μία από τις ομάδες μας, τη χρονική περίοδο της μετάβασης στον τρίτο χρόνο της εκπαίδευσης, ενεπλάκη σε μια μάχη εξουσίας σχετικά με τα 5 ευρώ που αναλογούσαν για τον καφέ του τριμήνου... Έτσι, μετά τα πρώτα ενθουσιώδη χρόνια της ζωής στο εκπαιδευτικό μας κέντρο, αρχίσαμε ν' ασχολούμαστε πιο σοβαρά με την εξέλιξη των απόψεών μας σχετικά με την εκπαίδευση, θέσαμε και συζητήσαμε διάφορα ερωτήματα... στόχων, φιλοσοφίας της Μονάδας, της εκπαιδευτικής και θεραπευτικής ομάδας...». Μπορούμε, εδώ, να παρατηρήσουμε την ανοιχτότητα του συστήματος, της Μ.Ο.Θ., στο αφούγκρασμα και στην αξιοποίηση της κρίσης για την εξέλιξη των απόψεων, και τον επαναπροσδιορισμό διαφόρων θεμάτων που αφορούσαν στην οργάνωση και τη λειτουργία της Μονάδας. Αυτή η «καμπή» οδήγησε «στη μάθηση μέσα από την εμπειρία, και στην προσεκτικότερη παρατήρηση της ομαδικής διεργασίας, τη σχέση της ομάδας ως συνόλου και με το κάθε μέλος , τις εσωτερικές διεργασίες της ομάδας... την παρατήρηση των φάσεων στον κύκλο ζωής των εκπαιδευτικών ομάδων», όπως περιγράφεται:
Στην αρχική φάση υπάρχει η ομάδα των «καλών μαθητών», Στη δεύτερη φάση εμφανίζονται «οι διαδικασίες τριγωνοποίησης, η διαμόρφωση των ρόλων και των συμμαχιών μέσα στην ομάδα, η εμπιστοσύνη στην ομάδα δοκιμάζεται. Εφηβικού τύπου "εξεγέρσεις" εναντίον του εκπαιδευτικού πλαισίου, και στην τρίτη φάση να ολοκληρώνεται ο κύκλος με επιτυχία... Μια σαιξπηρική περίοδος όπου κυριαρχεί το υπαρξιακό ερώτημα "να ζει κανείς ή να μη ζει"» θα γράψει η Κάτια Χαραλαμπάκη.
Μπορούμε να δούμε αυτές τις φάσεις ανάπτυξης της ομάδας ως τρεις ομόκεντρους κύκλους με την επιβίωση στο κέντρο, την ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό ν' ακολουθούν σε εξωτερικούς κύκλους, με τον κάθε κύκλο να εμπεριέχει και να εμπεριέχεται μέσα στους άλλους, μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης, αλληλοσυσχέτισης και συναλλαγής, που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των ΑΖΣ. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε, μέσα στη φάση της επιβίωσης, να ξεδιπλώνονται στοιχεία των επόμενων φάσεων της ανάπτυξης και μετασχηματισμού.
Στη φάση της Ανάπτυξης αναδύονται ζητήματα Οικειότητας και Συνεργασίας (intimacy-cooperation), τα οποία και αποτελούν βασικούς παράγοντες στην ανάπτυξη του συστήματος.
Η ανάπτυξη της Μονάδας είναι εμφανής, στο εκπαιδευτικό της πρόγραμμα αναφέρονται: H Mονάδα ξεκίνησε το 1995 να δέχεται 15 αιτήσεις για συμμετοχή στην εκπαίδευση και έχει φτάσει σήμερα στις 240, για να επιλεγούν 20-21 άτομα τη χρονιά. Ίδιος αριθμός ατόμων έχει συμμετάσχει και στην ομάδα εποπτείας, μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσης. Θα πρέπει ν' αναφέρουμε τις συνεργασίες της Μονάδας με α. το Πρόγραμμα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών με την πρακτική άσκηση των φοιτητών της, β. την εποπτεία ομάδας θεραπευτών της Μονάδας «Δοξιάδη», γ. την εποπτεία θεραπευτών της ομάδας απεξάρτησης του καταστήματος κρατουμένων «Ελαιώνα Θηβών» και δ. την πρακτική άσκηση των εκπαιδευομένων στην Ειδικότητα Νοσηλευτικής Ψυχικής Υγείας του Ψ.Ν.Α. Επίσης, η Μονάδα έχει διοργανώσει από το 1994 13 ημερίδες με μεγάλο εύρος θεμάτων και σημαντικούς προσκεκλημένους ομιλητές π.χ. M. Elkaim, Jacqus Pluymaekers, Jaako Seikkula, C. Dare, Pr. Linares, John Shotter, Pr. Jaakko, Σωτ. Μανωλόπουλο και Maria Borcsa.
Ένα σύστημα για να παραμένει ζωντανό χρειάζεται να είναι ανοιχτό και σε σχέσεις αλληλεξάρτησης, αλληλοσυσχέτισης και συναλλαγής με το περιβάλλον, με την κοινωνία των ανθρώπων, με άλλες δομές, ανάγκες, προβλήματα και προβληματισμούς που το κρατάνε σ' επαφή με ό,τι πιο ζωντανό υπάρχει στην κοινωνία. Με πλευρές της κοινωνίας που, χωρίς αυτή την επαφή, κινδυνεύει να κλειστεί στην πραγματικότητα του δικού του κόσμου, του γραφείου, του κέντρου, στα στεγανά και στις προκαταλήψεις του μυαλού, χωρίς «παρεγκλίσεις», να υπηρετεί τις θεωρίες μακριά από τους πρωταρχικούς, βασικούς στόχους. Γι' αυτόν τον λόγο, αυτό το άνοιγμα της Μονάδας σε άλλα πλαίσια επιστημονικά και επαγγελματικά είναι τόσο σημαντικό, και είναι αυτό, μεταξύ άλλων, που την κάνει ανοιχτό, ζωντανό σύστημα.
Ç Ανάπτυξη της Μονάδας στον χώρο της θεραπείας: Ο αριθμός των συνεδριών από 144, το 1996, έχει φτάσει σε μία 20ετία συνολικά τις 1971, με αύξηση του ποσοστού των αντρών κατά 10% . Η Μονάδα αυτά τα χρόνια έχει δεχθεί 5023 τηλεφωνήματα και έχουν επισκεφτεί τη μονάδα 3.504 άτομα, με τη συχνότητα των ραντεβού να έχει αλλάξει, το είδος των προβλημάτων των οικογενειών να έχουν αλλάξει, να έχουν γίνει πιο σύνθετα και πολύπλοκα, το προσωπικό να έχει αυξηθεί (Ιωάννα Αναγνωστοπούλου), και η σχέση με το ευρύτερο πλαίσιο να έχει αλλάξει.
Όπως αναδύεται από τις περιγραφές των εργαζομένων, «σε μια δύσκολη ώρα των θεσμών μέσα στην κρίση η Μονάδα διατηρήθηκε στο χρόνο, ενώ παράλληλα εξελίχθηκε, ως μια "συγκροτημένη οικογένεια", και παρά τις όποιες επιδράσεις της κρίσης στο σύστημα, "η Μονάδα δείχνει ν' αντέχει... και φαίνεται εργασιακά να ισορροπεί, να έχει μια "ρουτίνα" μέσω της εμπειρία της που με κάνει να νιώθω ασφαλής» (Helle Wagner).
Παρατηρούμε, λοιπόν, μέσα από την περιγραφή της λειτουργίας της Μονάδας, παράλληλα με την ανάπτυξη, να συνυπάρχουν και τα στοιχεία της σταθερότητας, της συνέχειας, και της ομαλής λειτουργίας, στοιχεία της επιβίωσης, μαζί με την ανάδυση προβληματισμών, ερωτημάτων, και διαφοροποιήσεων, όπως παρουσιάζονται από πολλούς συνεργάτες της Μονάδας, μέσα από μια πολυφωνικότητα, την αξία της οποίας έρχεται ν' αναδείξει ο Διονύσης Σακκάς, στο «Αξιοποίηση του μύθου της Ιφιγένειας στη βιωματική εκπαίδευση» και την καινούργια πραγματικότητα που περιγράφει η Maria Borcsa στο «Εικονικές σχέσεις και παγκοσμιοποιημένες οικογένειες: Η συνέντευξη του Γενεογράμματος 4.0», για τις παγκόσμιες εξελίξεις που αφορούν στον αυξανόμενο αριθμό των διεθνικών οικογενειών και την επέκταση των τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας στον χώρο της οικογένειας και της θεραπείας , και που μας οδηγούν στην τρίτη φάση της ανάπτυξης των ΑΖΣ, στη φάση του μετασχηματισμού.
Η φάση του Μετασχηματισμού, η τρίτη φάση ανάπτυξης της ομάδας. Μετασχηματισμός σημαίνει: «υπάρχω μέσα από αυτό που γίνομαι». Είναι εκείνο που είναι άγνωστο, το οποίο δεν θα μας γίνει γνωστό προτού μετασχηματισθεί. Ο μετασχηματισμός σηματοδοτεί τη μετάβαση στο νέο έργο-στόχο του συστήματος, και αποτελεί πρωτογενή πηγή συνεχούς ανάπτυξης, εξέλιξης και ωριμότητας. Σ' αυτή τη φάση, η ολοκλήρωση, η απαρτίωση των στόχων, είναι ένα ζητούμενο, που επιτυγχάνεται μέσα από την εσωτερική γνώση και την ενημερότητα, που το σύστημα έχει αποκτήσει για τον εαυτό του και τη σχέση του με το περιβάλλον. 'Eναν τέτοιο μετασχηματισμό έρχεται να προτείνει η M. Borcsa μέσα στo «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί», αναφέροντας: «θεραπευτές και εκπαιδευτές πρέπει ν' αντιδράσουμε σε αυτές τις αλλαγές παρέχοντας νέες ιδέες, καθώς και νέες μεθόδους, καθώς ενσωματώνεται η παγκοσμιοποίηση στις οικογενειακές και στις συζυγικές σχέσεις..."» και η Κ. Xαραλαμπάκη όταν χαρακτηρίζει τη Μ.Ο.Θ. ως ανοιχτό σύστημα, και θέλει αυτή την «επέτειο να είναι μια στιγμή που ενώνει, χαροποιεί και δημιουργεί νέες προσδοκίες για το μέλλον...», δηλαδή τη Μονάδα να παραμένει στο μέλλον ένα ανοιχτό, ζωντανό σύστημα σε εξέλιξη.
Κλείνοντας, στο ερώτημα «τι εγώ κέρδισα» μελετώντας το «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί»: Σ' όλη αυτή τη φάση, είχα την αίσθηση ότι παρακολουθούσα τη θεωρία ν' αναδύεται μέσα από την πορεία της Μ.Ο.Θ. Έβλεπα να αναδύεται ένα ζωντανό σύστημα, να αυτο-οργανώνεται, να αυτο-διορθώνεται, να έχει κατεύθυνση και στόχο. Να επιβιώνει στον χρόνο, να εξελίσσεται και να μεταμορφώνεται... Έβλεπα τη «θεωρία να γίνεται πράξη και εμπειρία και την εμπειρία να εμπλουτίζει τη θεωρία».
Ένιωσα αυτό που o Walter Benjamin αναφέρει: «Η δύναμη ενός εξοχικού δρόμου διαφέρει αν τον περπατάς με τα πόδια ή αν πετάς με το αεροπλάνο». Ένιωσα, πολλές φορές, διαβάζοντας το «Αναμνήσεις και Αναστοχασμοί», να κατεβαίνω από το αεροπλάνο της θεωρίας και να περπατώ με τα πόδια στον δρόμο της πράξης, της εφαρμογής, έναν δρόμο γεμάτο από τα βιώματα και τις εμπειρίες ανθρώπων, εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων. Να γίνομαι από παρατηρητής διεργασιών και λίγο συνοδοιπόρος σ' αυτό το 24χρονο ταξίδι της Μονάδας, μέσα και από τις δικές μου προσωπικές εμπειρίες και τους αναστοχασμούς.
Βιβλιογραφία:
- Agazarian, Y. (2004). Systems-Centered Therapy for Groups. London:
- Βασιλείου, Γ. (1987). Ο Άνθρωπος ως σύστημα: Μια παρουσίαση για τον παιδοψυχίατρο. Τσιάντης,Ι., Μανωλόπουλος, Σ. (επιμ.). Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής, τόμ. Α, 259-Αθήνα: Καστανιώτης
- Benjanin, W. (2004). Moνόδρομος. Αθήνα: Άγρα
- Gantt, S. and Agazarian, Y. (Ed.) (2005). SCT in Action: Applying the Systems-Centered Approach in Organizations. New York: Universe, Inc
- Greenblatt, S.(2017). O Λουκρήτιος και οι απαρχές της Νεωτερικότητας. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Kohen, L. (1992). Anthem in "The Future".